ERNEST MANDEL

THE LAST GREAT MARXIST^*

Roberto Massari

Ernest Mandel died on July 20^th 1995, 28 years ago...

ENGLISH - ITALIANO - ESPAÑOL - FRANÇAIS - DEUTSCH - NEDERLANDS - PORTUGUÊS - РУССКИЙ

 

Ernest Mandel was the last great Marxist. After him there have been no others and there will be none in the future. His political death, which occurred a few years before his natural one, marked the end of an era and not only symbolically, even if for someones that era had closed since a long time (for me, at Kronštadt in  Russia, March 1921), while for others it is still open thanks to the extraordinary mythic power of autosuggestion.

However, speaking of one of the greatest theorists of the socialist revolution in the twentieth century, it is necessary to approach his political story with extreme respect (theoretical and circumstantial) and to weigh our words carefully, as he too would have demanded. And just to give the words their proper meaning I return to the initial sentence, trying to explain why Mandel should be considered the last great Marxist and not just a great Marxologist.

Marxologistsare those who study in depth the theoretical heritage of Marxism (of Marx and after Marx) and sometimes some of them (very few actually) also make the effort to apply that heritage to the analysis of the political, local or global context. University faculties around the world are now teeming with adepts of the discipline «Marxism» and, ironically, the primacy of this crowding goes to US universities, although the rest of the academic world is not joking about it either. The publishing houses are well aware of this, as they continue to churn out heaps of books on Marxology, spreading the false belief that Marxism is still alive and kicking, and that the world is full of «Marxists». In reality it is not Marxism that is alive and kicking, but Marxology. Which is something quite different from Marxism.

Add the aggravating circumstance that the title of «Marxist» (in the sense of «Marxologist») is often arbitrarily assigned to scholars who have never assimilated the theoretical heritage of the main Marxist of the twentieth century (after Luxemburg), namely the thought and literary legacy of Trotsky: in reality one is not a Marxist, but not even a true Marxologist, if he doesn’t measure himself seriously with the immense theoretical heritage left to us by the «Old Man» - apart from the immensity of some of his «historic» political errors.

In this respect, Mandel’s Marxology has been the most complete known to date. In fact, it started from an in-depth knowledge of Marx’s thought as in few others and not mystified with puns (this can be verified starting at least from The formation of the economic thought of Karl Marx  [1967]), and reached the main exponents of thought hastily defined ast «heretical Marxism». Furthermore, he did not fail to confront almost allthe best-known Marxologists of the twentieth century. However, he did not measure himself with the well-known epistemologist Karl Popper (†1994, a year before Mandel), author - despite the serious limitation of having ignored Luxemburg and Trotsky - of the most serene, lucid and reasoned critique of Marxism produced in the post-war period.

Unlike the many Marxologists that the reader will find quoted in Stutje’s book, Mandel was also concerned with divulging his own reading of Marxian and Marxist thought. He did so in articles and pamphlets, but above all in two agile, world-famous booklets: and even in this he found himself retracing the «pedagogical» tradition of the best Marxism, dating back not by chance to Marx himself.

Thanks to Mandel, from the early 1960s onwards an entire world generation had the opportunity to approach historical Marxism or to rediscover it in its best version - anti-dogmatic and instinctivelyrevolutionary - in times when presumed Marxism (more or less «official» and reduced almost only to hackneyed Marxology) seemed to have ended up forever under the weight of Stalinist and Soviet aberrations. Or variously disguised by the logorrheic «Marxological» interpretations that sprouted like mushrooms in Western universities (with a sad record in the so-called «Communist» circles or in the academies of France and Italy).

Often, at the basis of these presumed new Marxological interpretations - diluted in thousands of pages, written in exhausting difficilese[a language made difficult on purpose] - a belated homage to Hegel’s philosophisms lurked more or less explicitly. And so, to the precious Marxian sociologywere attributed false philosophical foundations drawn from the pedantic imbroglio of Hegel, reactionary and incomprehensible as never before. But I have already dedicated a work of mine to this theme¹.

An entire generation before and after 1968, eager to understand, was able to approach Marxism with passion, studying Mandel’s works starting from the famous Marxist economic theoryof 1962 [Traité d’économie marxiste] (called «Mandellone» in Italy, where I had the honor of republishing it in full, in 1997, as Trattato marxista d’economia). And this regardless of the judgment that can be given on the greater or lesser validity of some of its parts or even of the general approach itself: fundamentally «dualistic», as another great teacher of mine, Pierre Naville, explained to me (in 1971), opening the eyes of an astonished 25-year-old young man about the limits of a text that up until then I had considered almost a Bible of modern Marxist thought².

However, to have a significant example of the diffusion of that Treatise, consider that a copy of it was also found in Che’s library in Havana.

It must also be said that if Mandel still retains a notable intellectual influence, it is due more to Late Capitalism(Der Spätkapitalismus, unpublished in Italian) than to the famous Treatise. And not so much for the «Mandelian» theory of long waves, as for his approach to the world economy, in which he once again demonstrates his ability to exploit the foundations of the «theory of uneven and combined development». From this point of view, he could be considered one of the fathers of the current of thought that is sometimes defined as «Historical-geographical materialism": not Marxology, but an interpretation of the past and contemporary world in the light of uneven and combined development. Though academic, if there is anything living about Marxism it is largely in this field.

 

However, Mandel was also a great Marxist, unlike almost all of the most internationally known twentieth-century Marxology. And this is because he used his boundless theoretical knowledge in an attempt to make socialist revolution- in a practical, political sense - and not just write about it. To this end he dedicated his entire life, which he did not want to «waste» or trivialize in academic careers, although universities vied for his presence as a lecturer or his essays in their journals.

Mandel didn’t just «preach» the revolution, but throughout his life he was a militantfor his own ideas: a leader, but still a materially involved person. Believing it possible to realize his project of world revolution, he devoted himself body and soul to the construction or reconstruction of that embryonic Fourth International that Trotsky had seen exist only symbolically for a couple of years, before being assassinated by the Soviet tyrant.

Mandel dedicated himself to the Fourth International without electoral or political career goals (in his Belgium or elsewhere), but animated by the conviction that times were returning to being favorable for the socialist revolution, after more than half a century of defeats of the workers’ movement. And for all the most profitable years of his life he believed he was on the right track, after Cuba, Algeria, the successes of the Ligue in France, the resumption of workers’ struggles in European countries such as Italy, the Portuguese «Carnation» Revolution, Nicaragua, Solidarność, the fall of the Berlin Wall, the end of the USSR and of Stalinism in power.

All realities endowed with revolutionary potential, but none of which managed, I won’t say to make the revolution, but not even to build something lasting, combative and mass, with which to continue the struggle after the «revolutionary» wave. Starting from a certain moment - and it can be argued whether it was after 1989, as he believed, or already from the early 1970s, as one must retrospectively admit - the signs of a general involutionary process on a planetary scale were increasingly evident. Mandel, however, did not want to acknowledge it in due time; he deluded himself that new movements would place the issue of power on the agenda in some weak link in the chain and continued to propose the application of out-of-date formulas taken from the Bolshevik tradition. All while the ebb of the 1970s affected labor movements everywhere, the liberation struggles led to dictatorial regimes of various kinds and the USSR continued to crush any desire for freedom in the peoples subjected to it.

This is the bitterest and most difficult part to tell, for which Stutje must be given credit for not letting himself be seduced by the object of research - as generally happens to biographers and often for much less fascinating personalities. Instead, he had the courage to show the limits of such unfounded optimism, examining the theoretical and political illusions for which Mandel continued to believe that hisLeninist-inspired International was indispensable, with all the anachronisms of the case: pseudo-democratic centralism, cult of the charismatic leader, alleged international discipline, chain expulsions, imaginative programs, mythologizing of the avant-gardes and, last but not least, the questionable quality of some of his close collaborators, selected through hierarchical devices all within the organization. «His» revolutionary project failed, but it didn’t win anyone else’s.

Well, despite the defeat, despite the errors of analysis and the uncritical adherence to models of Bolshevik derivation - although they had already proved disastrous and anti-revolutionary in their time, immediately after 1917 - this finalization of his theoretical elaboration to a concrete project of socialist revolution, made him the purest and most complete example of what could be understood in the last century by an «authentic Marxist» and not just a Marxologist.

We cannot say that after the Stalin’s Pact with Hitler there haven’t been other figures of Marxist revolutionaries, devoted to the cause and even willing to lose their lives in an attempt to overthrow capitalism. Just think of illustrious examples such as Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo or Hugo Blanco, scrolling through a list that unfortunately is not much longer. But none of them, while placing themselves within a Marxism variously understood and remaining consistent with their own ideas, was ever able to reach levels of theoretical elaboration not even remotely comparable to those reached precociously by this young Belgian Jew, who remained always young in the soul and never forgot his first tragic experiences in the Nazi Holocaust.

«Last great Marxist», therefore, because he applied a profound theoretical elaboration both to political practice and to the interpretation of the contemporary world, thus escaping the curse of the so-called «Western Marxism», essentially philosophical and confined to the academy. It would be interesting to establish whether this was due to the intrinsic nature of his elaboration - not talkative, not convoluted in difficileseor filosofese[a language based deliberately on philosophic nonsenses] - which prompted him early to seek a political outlet (necessarily revolutionary for a Marxist). Or it was the practical commitment (which began with two escapes from Nazi prisons) that conditioned his theoretical research. The two aspects certainly influenced each other and only the study can tell us to what extent.

 

Having considered Mandel as the first real master in my training process and having then had him as a direct opponent, I am not in the best position to express an objective judgment on his political positions. Yet I still want to try to summarize the essential terms of the question, also using personal memories. In this way I hope to make myself useful, in an additional form to the biography composed by Stutje and not to get in the way of it.

From 1966 (when I joined the Fourth), until 1975 (when, after 3 years of internal opposition, I was expelled together with those who, in Italy and abroad, had supported my same battle), Mandel had been also for me a point of theoretical reference. Proof of this was, among others, the seminar I held at Cospos in Naples (March 1970), on his 1968 book: Europe versus America? Contradictions of Imperialism[Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika]³. For the occasion, I illustrated the evolution of his economic thinking in that pioneering phase of Europeanism, when Mandel saw European unity as a real possibility of countering the dominance of the USA. I could not have imagined that a few years later Mandel himself and the Fourth would have denounced the enlargement project of the European Economic Community to include Spain, Greece and Portugal (because they were anti-democratic regimes), but above all that Mandel would have personally participated in the campaign organized by the Labor party for the England’s exit from the EEC. From one extreme to the other⁴.

 

I saw Mandel for the first time at the Fourth international  rally in Brussels (autumn 1970). But I had the opportunity to discuss with him only the following year, at the cadre school of Mersch (Luxembourg), where I was one of the rapporteurs for the commission on student movements. One more year later (September 1972) Mandel received Antonella Marazzi and me at his home in Brussels, rue Josse Impens. We had arrived there with a Fiat 500 and when at the end of the meeting Mandel asked us to accompany him to a trade union headquarters, we had to make room for him in our tiny car: I still remember that with his generous size he struggled to get inside and filled it completely.

But time was running out and so was the clash within the Fourth International between a Majority (headed by Mandel, Maitan, Krivine etc.) and a Minority (headed by the US SWP and Nahuel Moreno’s Argentinian PST). As an alternative to these two historical currents of Trotskyism, however, a Third Tendency had been created, made up above all of young European militants, headed by «Karl» (Herwart Achterberg), leader of Kompass (majority tendency of the Gim [German section]) and by myself, at that time launched into a tough battle of opposition against conspicuously erroneous positions of the Italian and international leadership, therefore also against Mandel.

Thus we created a Third International Tendency (future RMF [Revolutionary Marxist Faction]) which at the X World Congress (Rimini, January 1974) assumed a «historic» name, evocative of a unitary spirit (Mežrajonka), and which was able to participate on an equal footing with the other two. Of all this Stutje does not speak; but the poor fellow couldn’t know anything about it because the Majority then managed to make us disappear from the history of the Fourth, even disguising our presence in the minutes of the Congress⁵.

Yet it was not a story of secondary importance, because in that opposition battle conducted by young forces - not compromised with the past factional struggles that had marred the Trotskyist movement before and after the Second World War - it was contained in the embryo, naive and instinctive as you like, the hope of a renewal of Trotskyism, at least in Europe. Process that was frustrated with the expulsions in Italy, Austria, Portugal and the demoralization of the opponents in Germany, France and the Scandinavian countries.

So it was my turn to do the second counter-report at the X World Congress, after the introductory report by Ernest Mandel, and the minority counter-report by Joe Hansen (Trotsky’s former secretary/bodyguard in Coyoacán).

I let the reader imagine the emotion with which I carried out my task as a 27-year-old opponent, in an international assembly of the highest level possible at the time, facing the master to whom I owed a significant part of my theoretical training. With all the esteem I still have for Mandel and, retrospectively, with affection in my memory, I consider that direct confrontation the high point reached in my intense career as a political polemicist⁶.

Wanting to give only the summary titles of the positions that at the time defended Mandel and the majority of the Fourth, there was the usual belief that the umpteenth economic crisis of US imperialism was irreversible, that decisive close clashes were preparing, that new avant-garde with mass influence weere emerging, that the recent tragic experience in Chile still put armed struggle on the agenda in Latin America and that this struggle would not be limited to terrorism, that in Europe we should concentrate on political intervention among factory workers (whose levels of radicalization were swelled) and so on. In short, it was the continuation of the ultra-left phase that began with the 9th World Congress of 1969 (that of Bolivian and Argentinian guerrillaism) - rambling, but understandable at the time - in a phase of clear retreat on all fronts.

Faced with such absurdities, it was not difficult for the pupil to surpass the master, and time has mercilessly shown how wrong those analyses were. Also because the ultra-left drift was a prelude to successive drifts towards electoralism and the run-up to the various centrist formations which in the meantime were consolidating in Europe.

On that wavering between opposing illusions, which I had defined at the time «centrism sui generis», I refer to my other works. But to give a brief definition of the concept, I will say that it is applicable only to the US-FI (United Secretariat of the Fourth International) and that it survives historically through two inverse and parallel phenomena: 1) The fact of living on continuous oscillationsbetween «right» (critical support to reformism, social democratic but in the past also Stalinist) and «left» (flight into extremism). The preference towards the right normally pushes US-FI to a tendential identification with reformism which, however, is never definitive for the following reason.

2) For the ideological reference to Trotsky(symbol of the «lef» par excellence) which has always prevented this identification from reaching its conclusion, contrary to what normally happens for the «classic» centrist formations: of these Italy has always been a broth of culture.

As a leader of the US-FI, Mandel was the highest and most noble expression of centrism sui generis, and represented its highest moments of analysis. However, in his theorizing of turns of an extremist type, played a role also his sincere and tenacious belief that the working classes were still willing to fight for the socialist revolution, and that the experience of Bolshevism could be repeated without incurring its degenerations. The first of these two illusions is described and documented in Stutje’s book.

I close with an episode that I consider significant.

I had sent him my extensive written report for the Dubrovnik Self-Management Conference (December 1972), figuring he would not have time to read it. But in the meeting in Brussels I had instead the pleasant surprise of being asked: «Who was this Besnard?». Not only had he read the text, but his insatiable curiosity drove him to inquire about a French revolutionary syndicalist I mentioned: this is the Ernest Mandel I still love to remember...

(translated by R. Massari)

 

*     Introduction to the Italian edition of the biography written by Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007): Ernest Mandel. A Rebel’s dream deferred, Verso, London/New York  2009[Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari ed., Bolsena 2023.

1     Hegel: una mistificazione[Hegel: a mystification], Massari ed., Bolsena 2022.

2     Episode narrated in the chapter “Une critique à Ernest Mandel” in my «Pierre Naville. L’autogestion de la jouissance», in Pierre Naville, La passion de l’avenir. Le dernier Cahier, Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     The text of the seminar is in R. Massari, Dentro e oltre gli anni ’60[Inside and beyond the 60s], edited by Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp.197-207.

4     I criticized Mandel’s campaign against the new entries and for England’s exit from the CEM in a 1979 article, later included in my Rapimento Moro e declino della sinistra[Moro’s kidnapping and decline of the Left], edited by A. Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     In addition to the Italian book on Centrismsui generis(see following note), the reader will be able to find references to the experience of the Third International Tendency in Robert J. Alexander’s monumental «lexicon»: International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775.

6     The text of my counter-report (held in English) is in R. Massari, Il centrismo sui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale (1971-1979) [Centrism sui generis. The controversy against Maitan and the Fourth International], introduced and edited by Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. For a detailed reconstruction of our battle for the X World Congress, see pp. 304-75. There I inform how Maitan tried to have me expelled from Congress, but how the majority of the delegates opposed it, voting 108 for me, 45 against, and 23 abstentions. To Mandel’s credit it must be said that he voted to let me stay, while Maitan retaliated by having my name disappeared from the minutes of the Congress.

 

 

ITALIANO

 

ERNEST MANDEL

L’ULTIMO GRANDE MARXISTA^*

(Roberto Massari)

 

Ernest Mandel è stato l’ultimo grande marxista. Dopo di lui non ce ne sono stati altri e non ce ne sarà più alcuno nel futuro. La sua morte politica, avvenuta alcuni anni prima di quella naturale, segnò la fine di un’epoca e non solo simbolicamente, anche se per qualcuno quell’epoca s’era chiusa da molto tempo (per me a Kronštadt, in Russia, nel marzo 1921), mentre per altri è ancora aperta grazie allo straordinario potere mitico dell’autosuggestione.

Parlando però di uno dei più grandi teorici della rivoluzione socialista nel Novecento, occorre avvicinarsi con estremo rispetto (teorico e circostanziale) alla sua vicenda politica e pesare bene le parole, come anch’egli avrebbe preteso. E proprio per dare alle parole il loro giusto significato torno alla frase iniziale, cercando di spiegare perché Mandel vada considerato l’ultimo grande marxistae non solo un grande marxologo.

I marxologisono coloro che studiano in maniera approfondita il patrimonio teorico del marxismo (di Marx e dopo Marx) e a volte alcuni di loro (ben pochi in verità) compiono anche lo sforzo di applicare quel patrimonio all’analisi del contesto politico, locale o mondiale. Le facoltà universitarie di tutto il mondo pullulano ormai di adepti della disciplina «Marxismo» e, per ironia della sorte, il primato di questo affollamento va alle università statunitensi, benché anche il resto del mondo accademico non scherzi a tale riguardo. Lo sanno bene le case editrici che continuano a sfornare a palate libri di marxologia, diffondendo la falsa convinzione che il marxismo sia ancora vivo e vegeto, e che il mondo sia pieno di «marxisti». Ma in realtà non è il marxismo ad essere vivo e vegeto, bensì la marxologia. Che è cosa ben diversa dal marxismo.

Si aggiunga l’aggravante per cui il titolo di «marxista» (nel senso di «marxologo») viene spesso assegnato arbitrariamente a studiosi che non hanno mai assimilato il patrimonio teorico del principale marxista del Novecento (dopo Luxemburg), e cioè il pensiero e lascito letterario di Trotsky: in realtà non si è marxisti, ma nemmeno veri marxologi, se non si fanno i conti seriamente con l’immenso patrimonio teorico lasciatoci dal «Vecchio» - a parte l’immensità di alcuni suoi «storici» errori politici.

Sotto tale profilo, la marxologia di Mandel è stata la più completa nota fino ad oggi. Essa partiva, infatti, da una conoscenza del pensiero di Marx approfondita come in pochi altri e non mistificata con giochi di parole (lo si verifichi a partire almeno da La formazione del pensiero economico di Marx [1967]), e arrivava ai principali esponenti del pensiero definito sbrigativamente «marxismo eretico». Non mancò, inoltre, di confrontarsi con quasi tutti i più noti marxologi del Novecento. Non si misurò, invece, col noto epistemologo Karl Popper (†1994, un anno prima di Mandel), autore - nonostante il grave limite d’aver ignorato Luxemburg e Trotsky - della critica al marxismo più serena, lucida e argomentata prodotta nel dopoguerra.

A differenza dei tanti marxologi che il lettore troverà citati nel libro di Stutje, Mandel si è preoccupato anche di  divulgare la propria lettura del pensiero marxiano e marxista. Lo ha fatto in articoli e opuscoli, ma soprattutto in due agili libretti mondialmente celebri: e anche in questo si trovò a ripercorrere la tradizione «pedagogica» del miglior marxismo, risalente non a caso allo stesso Marx.

Grazie a Mandel, dai primi anni ‘60 in poi un’intera generazione mondiale ha avuto la possibilità di avvicinarsi al marxismo storico o di riscoprirlo nella sua versione migliore - antidogmatica e istintivamenterivoluzionaria - in epoche in cui il presunto marxismo (più o meno «ufficiale» e ridotto quasi solo a trita marxologia) sembrava finito per sempre sotto il peso delle aberrazioni di matrice staliniana e sovietica. Oppure variamente camuffato dalle logorroiche interpretazioni «marxologiche» che spuntavano come funghi nelle università occidentali (con un triste primato ai cenacoli cosiddetti «comunisti» o alle accademie di Francia e Italia). 

Spesso, alla base di queste presunte nuove interpretazioni marxologiche - diluite in migliaia di pagine, scritte in estenuante difficilese- si annidava più o meno esplicitamente un tardivo omaggio ai filosofismi di Hegel. E così, alla preziosa marxiana sociologiavenivano attribuiti falsi fondamenti filosofici tratti dall’imbroglio cattedratico di Hegel, reazionario e incomprensibile quant’altri mai. Ma a questo tema ho già dedicato un mio lavoro¹.

Un’intera generazione pre e post-sessantottesca, avida di capire, si è potuta avvicinare con passione al marxismo, studiando le opere di Mandel a partire dal celebre Trattato marxista di economia(il cosiddetto «Mandellone» del 1962, che ho avuto l’onore di ripubblicare in edizione integrale nel 1997). E ciò indipendentemente dal giudizio che si può dare sulla maggiore o minore validità di alcune sue parti o addirittura della stessa impostazione generale: fondamentalmente «dualistica», come mi spiegò (nel 1971) un altro mio grande maestro, Pierre Naville, aprendo gli occhi di un attonito 25enne sui limiti di un testo che avevo fin lì considerato quasi una bibbia del moderno pensiero marxista².

Comunque, per avere un esempio significativo della diffusione del Trattato, si pensi che una sua copia si trovava anche nella biblioteca del Che all’Avana.

Va anche detto che se Mandel conserva tuttora una notevole influenza intellettuale, si deve più a Der Spätkapitalismus(Tardocapitalismo, 1972 [inedito in italiano]) che al celebre Trattato. E non tanto per la teoria «mandeliana» delle onde lunghe, quanto per il suo approccio all’economia mondiale, in cui ancora una volta egli si dimostra in grado di valorizzare i fondamenti della «teoria dello sviluppo ineguale e combinato». Da tale punto di vista lo si potrebbe considerare uno dei padri della corrente di pensiero che a volte si definisce «materialismo storico-geografico»: non marxologia, ma interpretazione del mondo passato e contemporaneo alla luce dello sviluppo ineguale e combinato. Benché accademico, se c’è qualcosa di vivo del marxismo è in gran parte in questo campo.

 

Mandel però fu anche un grande marxista, a differenza della quasi totalità della marxologia novecentesca più nota a livello internazionale. E questo perché egli utilizzò le proprie sconfinate conoscenze teoriche nel tentativo di fare la rivoluzione socialista- in senso pratico, politico - e non solo scriverci sopra. A tale scopo dedicò per intero la propria vita, che non volle «sprecare» o banalizzare in carriere accademiche, benché le università si contendessero la sua presenza come conferenziere o i suoi saggi nelle proprie riviste.

Mandel non si limitò a «predicare» la rivoluzione, ma fu nell’intera vita un militanteper le proprie idee: un capo, ma pur sempre persona materialmente coinvolta. Credendo possibile realizzare il proprioprogetto di rivoluzione mondiale, si dedicò anima e corpo alla costruzione o ricostruzione di quell’embrionale Quarta internazionale che Trotsky aveva visto esistere solo simbolicamente per un paio d’anni, prima di morire assassinato dal tiranno sovietico.

Mandel si dedicò alla Quarta internazionale senza fini elettorali o di carriera politica (nel suo Belgio o altrove), ma animato dalla convinzione che i tempi stessero tornando ad essere favorevoli per la rivoluzione socialista, dopo oltre mezzo secolo di sconfitte del movimento operaio. E per tutti gli anni più proficui della sua vita credette d’essere sulla buona strada, dopo Cuba, l’Algeria, i successi della Ligue in Francia, la ripresa delle lotte operaie in paesi europei come l’Italia, la Rivoluzione portoghese dei garofani, il Nicaragua, Solidarność, la caduta del Muro di Berlino, la fine dell’Urss e dello stalinismo al potere.

Tutte realtà dotate di potenzialità rivoluzionarie, ma nessuna delle quali giunse non dico a fare la rivoluzione, ma nemmeno a costruire qualcosa di duraturo, combattivo e di massa, con cui proseguire la lotta dopo l’onda «rivoluzionaria». A partire da un certo momento - e si può discutere se fosse dopo il 1989, come egli credette, o già dai primi anni ‘70, come retrospettivamente si deve ammettere - i segnali di un generale processo involutivo su scala planetaria furono sempre più evidenti. Mandel però non volle prenderne atto a tempo debito; s’illuse che nuovi movimenti avrebbero posto il tema del potere all’ordine del giorno in qualche anello debole della catena e continuò a proporre l’applicazione di formule retrive prese dalla tradizione bolscevica. Il tutto mentre il riflusso degli anni ‘70 colpiva i movimenti operai ovunque, le lotte di liberazione portavano a regimi dittatoriali di varia specie e l’Urss continuava a stroncare ogni anelito di libertà nei popoli ad essa sottomessi.

Questa è la parte più amara e più difficile da raccontare, per la quale occorre render merito a Stutje di non essersi fatto sedurre dall’oggetto della ricerca - come in genere accade ai biografi, e spesso per personalità molto meno affascinanti. Egli ha avuto invece il coraggio di mostrare i limiti di tanto ottimismo infondato, esaminando le illusioni teoriche e politiche per le quali Mandel continuò a credere che fosse indispensabile la suaInternazionale d’ispirazione leninista, con tutti gli anacronismi del caso: centralismo pseudodemocratico, culto del capo carismatico, presunta disciplina internazionale, espulsioni a catena, programmi immaginifici, mitizzazione delle avanguardie e, non ultima, la discutibile qualità di alcuni dirigenti suoi stretti collaboratori, selezionati tramite dispositivi gerarchici tutti interni all’organizzazione. Il «suo» progetto rivoluzionario fallì, ma non vinse quello di nessun altro.

Ebbene, nonostante la sconfitta, nonostante gli errori di analisi e l’adesione acritica a modelli di derivazione bolscevica - benché si fossero dimostrati disastrosi e antirivoluzionari già nell’epoca loro, subito dopo il 1917 - questa sua finalizzazione dell’elaborazione teorica a un progetto concreto di rivoluzione socialista, ha fatto di lui l’esempio più puro e completo di cosa si potesse intendere nel secolo scorso per «marxista autentico» e non solo marxologo.

Non che dopo il Patto di Stalin con Hitler non vi siano state altre figure di rivoluzionari marxisti, devoti alla causa e disposti anche a perdere la vita nel tentativo di abbattere il capitalismo. Si pensi a esempi insigni come Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo o Hugo Blanco, scorrendo una lista che purtroppo non è molto più lunga. Ma nessuno di costoro, pur collocandosi all’interno di un marxismo variamente inteso e restando coerente con le proprie idee, fu mai in grado di raggiungere livelli di elaborazione teorica neppure lontanamente paragonabili a quelli raggiunti precocemente da questo giovane ebreo belga, rimasto sempre giovane nell’animo e mai dimentico delle sue prime tragiche esperienze nell’Olocausto nazista.

«Ultimo grande marxista», quindi, perché applicò una profonda elaborazione teorica sia alla pratica politica sia all’interpretazione del mondo contemporaneo, sfuggendo in tal modo alla maledizione del cosiddetto «marxismo occidentale», essenzialmente filosofico e confinato nell’accademia. Sarebbe interessante stabilire se ciò fu dovuto alla natura intrinseca della sua elaborazione - non parolaia, non arzigogolata in difficileseo filosofese- che lo spinse precocemente alla ricerca di uno sbocco politico (necessariamente rivoluzionario per un marxista). Oppure fu l’impegno pratico (iniziato con due fughe da carceri nazisti) a condizionare la sua ricerca teorica. I due aspetti sicuramente si condizionarono e solo lo studio potrà dirci in che misura.

 

Avendo considerato Mandel come il primo vero maestro nel mio processo formativo e avendolo poi avuto come diretto avversario, non mi trovo nelle migliori condizioni per esprimere un giudizio obiettivo sulle sue posizioni politiche. Eppure voglio provare ugualmente a riassumere i termini essenziali della questione, ricorrendo anche a ricordi personali. Spero così di rendermi utile, in forma aggiuntiva, alla biografia composta da Stutje e di non intralciarla.

Dal 1966 (quando aderii alla Quarta internazionale), fino al 1975 (quando, dopo 3 anni di opposizione interna, ne fui espulso insieme a chi, in Italia e fuori, aveva sostenuto la mia stessa battaglia), Mandel era stato anche per me un punto di riferimento teorico. Ne fu prova, tra le altre, il seminario che tenni al Cospos di Napoli (marzo 1970), sul suo libro del 1968: Mec e concorrenza americana³. Per l’occasione illustrai l’evoluzione del suo pensiero economico in quella pionieristica fase dell’europeismo, quando Mandel vedeva nell’unità europea una possibilità reale di contrapposizione al predominio degli Usa. Non potevo immaginare che pochi anni dopo lo stesso Mandel e la Quarta avrebbero denunciato il progetto di allargamento della Comunità europea a Spagna, Grecia e Portogallo (perché regimi antidemocratici), ma soprattutto che Mandel avrebbe partecipato personalmente alla campagna organizzata dal Labour party per l’uscita dell’Inghilterra dal Mec. Da un estremo all’altro⁴.

Vidi Mandel per la prima volta alla manifestazione internazionale della Quarta a Bruxelles (autunno 1970). Ma l’occasione di discutere con lui l’ebbi solo l’anno dopo, alla scuola quadri di Mersch (Lussemburgo), dove fui tra i relatori per la commissione sui movimenti studenteschi. Ancora un anno dopo (settembre 1972) Mandel ricevette Antonella Marazzi e me nella sua casa a Bruxelles, rue Josse Impens. Eravamo giunti fin lì con una Fiat 500 e quando alla fine dell’incontro Mandel ci chiese di accompagnarlo a una riunione sindacale, dovemmo fargli posto nella nostra minuscola auto: ricordo ancora che con la sua generosa mole faticò a entrarvi e la riempì completamente.

Ma il tempo correva e così pure lo scontro dentro la Quarta tra una Maggioranza (capeggiata da Mandel, Maitan, Krivine ecc.) e una Minoranza (capeggiata dal Swp degli Usa e dal Pst argentino di Nahuel Moreno). In alternativa a queste due correnti storiche del trotskismo, si era creata però una Terza tendenza, fatta soprattutto di nuove leve giovanili europee, capeggiata da «Karl» (Herwart Achterberg), dirigente di Kompass (tendenza di maggioranza del Gim [sez. tedesca]) e da me, ormai lanciato in una dura battaglia di opposizione contro posizioni vistosamente errate della direzione italiana e internazionale, quindi anche contro Mandel.

Creammo così una Terza tendenza internazionale (futura Fmr [Frazione marxista rivoluzionaria]) che al X Congresso mondiale (Rimini, gennaio 1974) assunse un nome «storico», evocativo di spirito unitario (Mežrajonka),e poté partecipare su un piede di parità con le altre due. Di tutto ciò Stutje non parla; ma il poveretto non poteva saperne nulla perché la Maggioranza fece poi in modo di farci scomparire dalla storia della Quarta, camuffando anche la nostra presenza nei verbali del Congresso⁵.

Eppure non fu una vicenda di secondaria importanza, perché in quella battaglia di opposizione condotta da forze giovani - e non compromesse con le passate lotte di frazione che avevano funestato il movimento trotskista prima e dopo la Seconda guerra mondiale - era racchiusa in embrione, ingenua e istintiva quanto si vuole, la speranza di un rinnovamento del trotskismo, perlomeno europeo. Processo che fu vanificato con le espulsioni in Italia, Austria, Portogallo e la demoralizzazione degli oppositori in Germania, Francia e Paesi scandinavi.

Fu così che toccò a me fare la seconda controrelazione del X Congresso, dopo la relazione introduttiva di Ernest Mandel, e la controrelazione di minoranza di Joe Hansen (l’ex segretario/guardia del corpo di Trotsky a Coyoacán). 

Lascio il lettore immaginare l’emozione con cui svolsi il mio compito di oppositore 27enne, in un consesso internazionale del più alto livello all’epoca possibile, contrapposto frontalmente al maestro al quale dovevo una parte significativa della mia formazione teorica. Con tutta la stima che ancora nutro per Mandel e, retrospettivamente, con l’affetto nel ricordo, considero quel confronto diretto il punto più alto raggiunto nella mia intensa carriera di polemista politico⁶.

Volendo dare solo i titoli sommari delle posizioni che all’epoca difendevano Mandel e la maggioranza della Quarta, vi era la consueta convinzione che l’ennesima crisi economica dell’imperialismo Usa fosse irreversibile, che si delineassero scontri ravvicinati decisivi, che stessero sorgendo nuove avanguardie con influenza di massa, che la recente tragica esperienza cilena mettesse ancora all’ordine del giorno la lotta armata in America latina e che tale lotta non si sarebbe limitata al terrorismo, che in Europa ci si dovesse concentrare nell’intervento tra gli operai di fabbrica (dei quali si gonfiavano i livelli di radicalizzazione) e così via. Era insomma il proseguimento della fase ultrasinistra iniziata col IX Congresso del 1969 (quello del guerriglierismo boliviano e argentino) - sconclusionata, ma all’epoca comprensibile - in una fase di netto arretramento su tutti i fronti. 

Davanti a simili assurdità, non fu difficile per l’allievo superare il maestro, e il tempo ha impietosamente dimostrato quanto errate fossero quelle analisi. Anche perché la sbandata ultrasinistra preludeva a successive derive verso l’elettoralismo e la rincorsa delle varie formazioni centriste che nel frattempo si andavano consolidando in Europa.

Su quell’ondeggiare tra opposte illusioni, che avevo definito a suo tempo «centrismo sui generis», rinvio ad altri miei lavori. Ma per dare una breve definizione del concetto, dirò che esso è applicabile solo al SU-QI (Segretariato unificato della Quarta internazionale) e che sopravvive storicamente tramite due fenomeni inversi e paralleli:

1) Il fatto di vivere di continue oscillazionifra «destra» (sostegno critico al riformismo, socialdemocratico ma in passato anche staliniano) e «sinistra» (fuga nell’estremismo). La preferenza verso destra spinge normalmente il SU-QI a un’identificazione tendenziale col riformismo che però non è mai definitiva per la ragione che segue.

2) Per il richiamo ideologico a Trotsky(simbolo di «sinistra» per eccellenza) che ha sempre impedito a tale identificazione di giungere sino in fondo, al contrario di quanto avviene normalmente per le formazioni centriste «classiche»: di queste l’Italia è stata sempre un brodo di cultura.

Come dirigente del SU-QI, Mandel è stato la massima e più nobile espressione del centrismo sui generis, e ne ha rappresentato i momenti più alti di analisi. Nelle teorizzazioni delle svolte di tipo estremista, però, ha giocato un ruolo anche la sua sincera e tenace convinzione che le classi operaie fossero ancora disposte a lottare per la rivoluzione socialista, e che si potesse ripetere l’esperienza del bolscevismo senza incorrere nelle sue degenerazioni. La prima di queste due illusioni è descritta e documentata nel libro di Stutje. 

Chiudo con un episodio che reputo significativo.

Gli avevo inviato una mia ampia relazione scritta per il Convegno sull’autogestione di Dubrovnik (dic. 1972), immaginando che non avrebbe avuto il tempo di leggerla. Ma nell’incontro di Bruxelles ebbi invece la gradita sorpresa di sentirmi chiedere: «Chi fu questo Besnard?». Non solo aveva letto il testo, ma la sua insaziabile curiosità lo spingeva a informarsi su un sindacalista rivoluzionario francese da me citato: questo è l’Ernest Mandel che amo ancora ricordare...

 

*     Introduzione all’edizione italiana della biografia scritta da Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007), Ernest Mandel. A Rebel’s dream deferred, Verso, London/New York  2009[Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari ed., Bolsena 2023].

1     Hegel: una mistificazione, Massari ed., Bolsena 2022.

2     Episodio narrato nel capitolo “Une critique à Ernest Mandel” nel mio «Pierre Naville. L’autogestion de la jouissance», in Pierre Naville, La passion de l’avenir. Le dernier Cahier, M. Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     Il testo del seminario è in R. Massari, Dentro e oltre gli anni ‘60, a cura di Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp.197-207.

4     La campagna di Mandel contro i nuovi ingressi e per l’uscita dell’Inghilterra dal Mec, la criticai in un articolo del 1979, poi incluso nel mio Rapimento Moro e declino della sinistra, a cura di A. Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     Oltre che nel libro in italiano sul centrismo sui generis (v. nota seguente), il lettore potrà trovare dei riferimenti all’esperienza della Terza tendenza internazionale nel monumentale «lexicon» di Robert J. Alexander, International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775.

6     Il testo della mia controrelazione (tenuta in inglese) è in R. Massari, Il centrismosui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale, introduzione e cura di Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Per una ricostruzione dettagliata della  nostra battaglia per il X Congresso, si vedano le pp. 304-75. Lì racconto come Maitan cercò di farmi espellere dal Congresso, ma come la maggioranza dei delegati si oppose, votando 108 a mio favore, 45 contro e 23 astenuti. A onore di Mandel va detto che votò per farmi restare, mentre Maitan si vendicò facendo scomparire il mio nome dai verbali del Congresso

 

ESPAÑOL

 

ERNEST MANDEL

EL ÚLTIMO GRAN MARXISTA^*

(Roberto Massari)

 

Ernest Mandel fue el último gran marxista. Después de él no ha habido otros ni los habrá en el futuro. Su muerte política, acaecida unos años antes que la natural, marcó el final de una era y no sólo simbólicamente, aunque para algunos esa era se había cerrado desde hacía tiempo (para mi, a Kronštadt en Rusia, marzo de 1921), mientras que para otros sigue abierta gracias al extraordinario poder mítico de la autosugestión.

Sin embargo, hablando de uno de los más grandes teóricos de la revolución socialista del siglo XX, es necesario abordar con extremo respeto (teórico y circunstancial) sus vicisitudes políticas y sopesar bien las palabras, como él también lo hubiese deseado. Y solo para darle a las palabras su significado correcto, vuelvo a la frase inicial, tratando de explicar por qué Mandel debe ser considerado el último gran marxistay no solo un gran marxólogo.

Los marxólogosson aquellos que profundizan en el acervo teórico del marxismo (de Marx y después de Marx) y en ocasiones algunos de ellos (muy pocos en realidad) también se esfuerzan por aplicar ese acervo al análisis del contexto político, local o global. Las universidades de todo el mundo están hoy repletas de adeptos a la disciplina «marxismo» e, irónicamente, la primacía de este hacinamiento la tienen las universidades estadounidenses, aunque el resto del mundo académico tampoco está bromeando al respecto. Las editoriales son muy conscientes de este hecho y siguen produciendo libros de marxología, difundiendo la falsa creencia de que el marxismo todavía está vivito y coleando, y que el mundo está lleno de "marxistas". Pero en realidad no es el marxismo el que está vivito y coleando, sino la marxología. La cual es bastante diferente del marxismo.

Añádase el agravante de que el título de «marxista» (en el sentido de «marxólogo») suele asignarse arbitrariamente a estudiosos que nunca han asimilado la herencia teórica del principal marxista del siglo XX (después de Luxemburg), a saber, el pensamiento y legado literario de Trotsky: en realidad nadie es marxista, ni siquiera un verdadero marxólogo, si no se toma en serio el inmenso acervo teórico que nos dejó el «Viejo» -más allá de la inmensidad de algunos de sus «históricos» errores políticos.

En este sentido, la marxología de Mandel ha sido la más completa conocida hasta la fecha. De hecho, partió de un conocimiento profundo del pensamiento de Marx como tuvieron pocos otros y no mistificado con juegos de palabras (esto se puede comprobar a partir al menos de La formación del pensamiento económico de Marx[1967]), y alcanzó a los principales exponentes del pensamiento apresuradamente definido «marxismo herético». Además, no dejó de confrontar a casi todos los marxólogos más conocidos del siglo XX. Sin embargo, no confrontó con el conocido epistemólogo Karl Popper (†1994, un año antes que Mandel), autor -pese a la grave limitación de haber ignorado a Luxemburg y a Trotsky- de la más serena, lúcida y razonada crítica al marxismo producida en la posguerra.

A diferencia de los muchos marxólogos que el lector encontrará citados en el libro de Stutje, Mandel también se preocupó por divulgar su propia lectura del pensamiento marxiano y marxista. Lo hizo en artículos y folletos, pero sobre todo en dos ágiles libritos de fama mundial. Incluso en esto se encontró recogiendo la tradición «pedagógica» del mejor marxismo, que se remonta no por casualidad al mismo Marx.

Gracias a Mandel, desde principios de la década de 1960 en adelante toda una generación mundial tuvo la oportunidad de acercarse al marxismo histórico o redescubrirlo en su mejor versión - antidogmática e instintivamente revolucionaria – en épocas en las que el supuesto marxismo (más o menos «oficial» y reducido casi sólo a trillada marxología) parecía terminado para siempre bajo el peso de las aberraciones de matriz estalinista y soviética. O disfrazados de forma diversa como logorreicas interpretaciones «marxológicas» que brotaron como hongos en las universidades occidentales (con triste primacía en los círculos denominados «comunistas» o en las academias de Francia e Italia).

A menudo, en la base de estas supuestas nuevas interpretaciones marxológicas -desparramadas en miles de páginas escritas en difficilese[lenguaje hizo dificil de propósito] agotador- acechaba más o menos explícitamente un tardío homenaje a los filosofismos de Hegel. Y así, a la preciosa sociología marxistase atribuyeron falsos fundamentos filosóficos extraídos del embrollo profesoral de Hegel, reaccionario e incomprensible como siempre. Pero ya he dedicado un trabajo mío a este tema¹.

Toda una generación antes y después de 1968, deseosa de comprender, pudpo acercarse al marxismo con pasión, estudiando las obras de Mandel a partir del famoso Tratado de economía marxista[Traité d’économie marxiste, de 1962] (llamado «Mandellone» en Italia y que tuve la honor de volver a publicar en su totalidad en 1997, come Trattato marxista d’economia). Y ello con independencia del juicio que pueda emitirse sobre la mayor o menor validez de algunas de sus partes o, en el límite, del propio enfoque general, fundamentalmente «dualista», como me explicaba otro de mis grandes maestros, Pierre Naville (en 1971), abriendo los ojos de un asombrado veintecincoañero frente a los límites de un texto que hasta entonces había considerado casi una biblia del pensamiento marxista moderno². Sin embargo, para tener un ejemplo significativo de la difusión del Tratado, considérese que también se encontró una copia del mismo en la biblioteca del Che en La Habana.

También hay que decir que si Mandel aún conserva una influencia intelectual considerable, se debe más a El capitalismo tardío(Der Spätkapitalismus/ Late Capitalism,inédito en italiano) que al famoso Tratado. Y no tanto por la teoría «mandeliana» de las ondas largas, sino por su aproximación a la economía mundial, en la que una vez más demuestra ser capaz de explotar los fundamentos de la «teoría del desarrollo desigual y combinado». 

Desde este punto de vista, podría ser considerado uno de los padres de la corriente de pensamiento que a veces se define como «materialismo histórico-geográfico»: no la marxología, sino una interpretación del mundo pasado y contemporáneo a la luz del desarrollo desigual y combinado. Aunque académico, si hay algo vivo en el marxismo es en gran medida en este campo.

 

Pero Mandel también fue un gran marxista, a diferencia de casi toda la marxología del siglo XX más conocida internacionalmente. Y esto se debe a que usó su enorme conocimiento teórico en un intento de hacer la revolución socialista, en un sentido práctico y político, y no solo para escribir sobre ella. A este fin dedicó toda su vida, que no quiso «desperdiciar» ni banalizar en carreras académicas, aunque las universidades se disputaban su presencia como disertante o sus ensayos en sus revistas.

Mandel no solo «predicó» la revolución, sino que fue toda su vida un militantede sus propias ideas: un líder, pero sobre todo una persona materialmente comprometida. Creyendo posible realizar suproyecto de revolución mundial, se dedicó en cuerpo y alma a la construcción o reconstrucción de esa Cuarta Internacional embrionaria que Trotsky solo había visto existir simbólicamente durante un par de años antes de ser asesinado por el tirano soviético.

Mandel se dedicó a la Cuarta Internacional sin metas electorales o de carrera política (en su Bélgica natal o en otros lugares), animado por la convicción de que los tiempos volvían a ser favorables para la revolución socialista, después de más de medio siglo de derrotas de los movimientos de los trabajadores. Y durante los años más provechosos de su vida creyó estar en el buen camino, después de Cuba, Argelia, los éxitos de la Liga comunista (la sección francesa), la reanudación de las luchas obreras en países europeos como Italia, la Revolución de los Claveles portuguesa, Nicaragua, Solidarność, la caída del Muro de Berlín, el fin de la Urss y del estalinismo en el poder.

Realidades todas dotadas de potencial revolucionario, pero ninguna de las cuales logró, no digo hacer la revolución, siquiera construir algo duradero, combativo y de masas, con que continuar la lucha tras la ola «revolucionario». A partir de un momento determinado -y se puede argumentar si fue después de 1989, como él creía, o ya desde principios de los años 70, como hay que admitir retrospectivamente- los signos de un proceso involutivo general a escala planetaria fueron cada vez más evidentes.  Pero Mandel no quiso reconocerlo a su debido tiempo; se engañó pensando que los nuevos movimientos colocarían el tema del poder en la agenda de algún eslabón débil de la cadena y siguió proponiendo la aplicación de fórmulas anticuadas tomadas de la tradición bolchevique. Y esto mientras el reflujo de la década de 1970 afectaba a los movimientos obreros en todas partes, las luchas de liberación desembocaban en regímenes dictatoriales de diversa índole y la URSS continuaba aplastando cualquier anhelo de libertad de los pueblos sometidos a ella.

Esta es la parte más amarga y difícil de contar, por lo que hay que reconocer a Stutje no dejarse seducir ante su objeto de investigación, como suele sucederle a los biógrafos y a menudo frente a personalidades mucho menos fascinantes. En cambio, tuvo el coraje de mostrar los límites de ese infundado optimismo, examinando las ilusiones teóricas y políticas por las que Mandel seguía creyendo indispensable suInternacional de inspiración leninista, con todos los anacronismos del caso: centralismo pseudodemocrático, culto del carismático jefe, pretendida disciplina internacional, cadenas de expulsiones, programas imaginarios, mitificaciones de las vanguardias y, por último, pero no menos importante, la cuestionable calidad de algunos de sus estrechos colaboradores ejecutivos, seleccionados a través de dispositivos jerárquicos al interior de la organización. Fracasó «su» proyecto revolucionario, pero tampoco ganó él de ningún otro.

Pues bien, a pesar de la derrota, a pesar de los errores de análisis y la adhesión acrítica a modelos de derivación bolchevique -aunque ya habían resultado desastrosos y antirrevolucionarios en su tiempo, inmediatamente después de 1917-, esta finalización de su elaboración teórica, orientada a un proyecto concreto de revolución socialista, hizo de él el ejemplo más puro y más completo de lo que en el siglo pasado podría entenderse por «auténtico marxista» y no sólo por un marxólogo.

No es que después del Pacto de Stalin con Hitler no se haya visto otras figuras de revolucionarios marxistas, entregados a la causa y dispuestos incluso a perder la vida en un intento por derrocar al capitalismo. Basta pensar en ejemplos ilustres como Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo o Hugo Blanco, apelando a una lista que lamentablemente no es mucho más larga. Pero ninguno de ellos, colocándose dentro de un marxismo entendido de diversas formas y siendo consecuente con sus propias ideas, fue capaz de alcanzar niveles de elaboración teórica ni remotamente comparables a los alcanzados precozmente por este joven judío belga, que se mantuvo siempre joven en el alma, sin olvidar nunca sus primeras experiencias trágicas en el Holocausto nazi.

«Último gran marxista», pues, porque aplicó una profunda elaboración teórica tanto a la práctica política como a la interpretación del mundo contemporáneo, escapando así a la maldición del llamado «marxismo occidental», esencialmente filosófico y confinado a la academia. Sería interesante establecer si esto se debió a la naturaleza intrínseca de su elaboración -no palabresca, no enrevesada en difficileseo filosofese[lenguaje fundado de propósito sobre sinsentidos filosóficos]- que lo impulsó temprano a buscar una salida política (necesariamente revolucionaria para un marxista). O fue el compromiso práctico (que comenzó con dos fugas de prisiones nazis) lo que condicionó su investigación teórica. Los dos aspectos ciertamente se influyeron mutuamente y solo el estudio puede decirnos en qué medida.

 

Habiendo considerado a Mandel como el primer verdadero maestro en mi proceso de formación y habiéndolo tenido luego como oponente directo, no estoy en las mejores condiciones para expresar un juicio objetivo sobre sus posiciones políticas. Sin embargo, todavía quiero tratar de resumir los términos esenciales de la cuestión, apelando también a mis recuerdos personales. Espero que esto ayude, de una forma adicional, a la biografía compuesta por Stutje y no la estorbe.

Desde 1966 (cuando me uní a la Cuarta Internacional), hasta 1975 (cuando, después de 3 años de oposición interna, fui expulsado junto con quienes, en Italia y en el extranjero, habían apoyado mi misma batalla), Mandel había sido un punto de referencia teórica para mí también. Prueba de ello fue, entre otros, mi seminario celebrado en el Cospos de Nápoles (marzo de 1970), sobre su libro de 1968:MEC e concorrenza americana[Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika]³. Para la ocasión, ilustré la evolución de su pensamiento económico en esa fase pionera del europeísmo, cuando Mandel veía  la unidad europea como una posibilidad real de contrarrestar el dominio de los Estados Unidos. No hubiera imaginado que unos años después el propio Mandel y la Cuarta irían a denunciar el proyecto de ampliación de la Comunidad Europea para incluir a España, Grecia y Portugal (por ser regímenes antidemocráticos), ni sobre todo que Mandel hubiera participado personalmente en la campaña organizada por el Partido Laborista para la salida de Inglaterra de la CEE. De un extremo al otro⁴.

Vi a Mandel por primera vez en la manifestación internacional de la Cuarta en Bruselas (otoño de 1970). Pero sólo tuve la oportunidad de discutir con él al año siguiente, en la escuela de cuadros de Mersch (Luxemburgo), donde fui uno de los relatores de la comisión sobre movimientos estudiantiles. Un año después (septiembre de 1972), Mandel nos recibió a Antonella Marazzi y a mí en su casa de Bruselas, rue Josse Impens. Habíamos llegado allí en un Fiat 500 y cuando al final de la reunión Mandel nos pidió que lo acompañáramos a una reunión sindical, tuvimos que hacerle un lugar en nuestro pequeño automóvil: todavía recuerdo que con su generoso tamaño luchó para entrar y finalmente lo llenó por completo.

Pero el tiempo se agotaba y también el choque dentro de la Cuarta Internacional entre una Mayoría (encabezada por Mandel, Maitán, Krivine, etc.) y una Minoría (encabezada por el SWP estadounidense y el PST argentino de Nahuel Moreno). Sin embargo, como alternativa a estas dos corrientes históricas del trotskismo, se había creado una Tercera Tendencia, compuesta principalmente por jóvenes europeos, encabezada por «Karl» (Herwart Achterberg), dirigente de Kompass (tendencia mayoritaria del GIM [sección alemana]) y por mí, lanzado entonces a una dura batalla de oposición contra posturas notoriamente erróneas de la dirección italiana e internacional, y por lo tanto también contra Mandel.

Así creamos una Tercera Tendencia internacional (futura FMR [Fracción marxista revolucionaria]) que en el X Congreso Mundial (Rimini, enero de 1974) tomó un nombre «histórico», evocador de un espíritu unitario (Mežrajonka), y que pudo participar en pie de igualdad con las otras dos. De todo esto no habla Stutje; pero el pobre no pudo saber nada porque la Mayoría logró entonces hacernos desaparecer de la historia de la Cuarta, disimulando también nuestra presencia en las actas del Congreso⁵.

Sin embargo, no fue un evento de importancia secundaria, porque en esa batalla de oposición liderada por fuerzas jóvenes -y no comprometidas con las pasadas luchas fraccionales que habían empañado el movimiento trotskista antes y después de la Segunda Guerra Mundial- estaba contenida en embrión, de forma ingenua e instintiva si se quiere, la esperanza de una renovación del trotskismo, al menos europeo. Proceso que se frustró con las expulsiones en Italia, Austria, Portugal y la desmoralización de los opositores en Alemania, Francia y los países escandinavos. Así que me tocó a mí hacer el segundo contrainforme del X Congreso, tras el informe introductorio de Ernest Mandel, y el contrainforme minoritario de Joe Hansen (ex secretario/guardaespaldas de Trotsky en Coyoacán).

Dejo que el lector se imagine la emoción con la que realicé mi tarea como opositor de 27 años, en un foro internacional del más alto nivel posible en ese momento, opuesto frontalmente al maestro a quien debía una parte importante de mi formación teórica. Con todo el aprecio que aún le tengo a Mandel y, retrospectivamente, con cariño en la memoria, considero ese enfrentamiento directo el punto más alto alcanzado en mi intensa carrera como polemista político⁶.

Queriendo dar sólo los títulos resumidos de las posiciones que en ese momento defendían Mandel y la mayoría de la Cuarta, existía la creencia habitual de que la enésima crisis económica del imperialismo yanqui era irreversible, que se avecinaban choques cerrados decisivos, que emergían nuevas vanguardias con influencia de masas, que la reciente trágica experiencia en Chile aún mantenía a la lucha armada en la agenda de América Latina y que esta lucha no se limitaría al terrorismo, que en Europa nos debíamos concentrar en la intervención entre los trabajadores de las fábricas (de los cuales se inflaban los niveles de radicalización) y así sucesivamente. En definitiva, fue la continuación de la fase ultraizquierdista iniciada con el IX Congreso de 1969 (el del guerrillerismo boliviano y argentino) -disparatado, pero comprensible en su momento- en una fase de claro retroceso en todos los frentes. Ante tales absurdos, no era difícil que el alumno superara al maestro, y el tiempo ha demostrado sin piedad lo equivocados que estaban esos análisis. También porque la desviación ultraizquierdista fue el preludio de sucesivas derivas electoralistas y del seguidismo trás las distintas formaciones centristas que mientras tanto se consolidaban en Europa.

Sobre ese oscilar entre ilusiones opuestas, que en su momento definí como «centrismo sui generis», os remito a mis otros trabajos. Pero para dar una breve definición del concepto, diré que solo es aplicable al SU-CI (Secretariado Unificado de la Cuarta Internacional), y que sobrevive históricamente a través de dos fenómenos inversos y paralelos: 

1) El hecho de vivir en continuas oscilacionesentre «derecha» (apoyo crítico al reformismo, socialdemócrata pero en el pasado también estalinista) y de «izquierda» (huida hacia el extremismo). La preferencia hacia la derecha empuja normalmente el SU-CI a una identificación tendencial con el reformismo que, sin embargo, nunca es definitiva por la siguiente razón.

2) Por la referencia ideológica a Trotsky(símbolo de «izquierda» por excelencia) que siempre ha impedido que esta identificación llegara al extremo, al contrario de lo que suele ocurrir con las formaciones centristas «clásicas»: de éstas Italia siempre ha sido un caldo de cultivo.

Como dirigente del SU-CI, Mandel ha sido la expresión más alta y más noble del centrismo sui generis, y representó los momentos más elevados del análisis. Sin embargo, su creencia sincera y tenaz de que las clases trabajadoras seguían dispuestas a luchar por la revolución socialista y de que la experiencia del bolchevismo podía repetirse sin incurrir en sus degeneraciónes, también jugó un papel en las teorizaciones de tipo extremista. La primera de estas dos ilusiones se describe y documenta en el libro de Stutje.

Cierro con un episodio que considero significativo.

Le había enviado mi extenso informe escrito para la Conferencia de autogestión de Dubrovnik (diciembre de 1972), pensando que no tendría tiempo para leerlo. Pero en la reunión de Bruselas tuve en cambio la grata sorpresa de que me pregunte: «¿Quién era ese Besnard?». No solo había leído el texto, sino que su insaciable curiosidad lo llevó a preguntar por un sindicalista revolucionario francés que yo había mencionado: este es el Ernest Mandel que todavía me encanta recordar...

(Traducción de l’italiano al castellano de Horacio Tarcus)

 

*   Introducción a la edición italiana de la biografía escrita por Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007), Ernest Mandel. A Rebel’s dream deferred, Verso, London/New York  2009[Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari ed., Bolsena 2023]. 

1     Hegel: una mistificazione, Massari ed., Bolsena 2022 [Hegel: una mistificación].

2     Episodio narrado en el capítulo “Une critique à Ernest Mandel” en mi texto «Pierre Naville. L’autogestion de la jouissance», en Pierre Naville, La passion de l’avenir. Le dernier Cahier (1998-1993), Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     El texto se encuentra disponible en R. Massari, Dentro e oltre gli anni ’60 [Dentro y más allá de lo años Sesenta], editado por Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp. 197-207.

4     Critiqué la campaña de Mandel contra las nuevas entradas y por la salida de Inglaterra de la CEE en un artículo de 1979, luego incluido en mi Rapimento Moro e declino della sinistra[Secuestro Moro y ocaso de la izquierda], editado por Antonella Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     Además del libro italiano sobre el centrismo sui generis (ver nota siguiente), el lector podrá encontrar referencias a la experiencia de la Tercera Tendencia internacional en el monumental «léxicon» de Robert J. Alexander, Internacional Trotskysm. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775..

6     El texto de mi contrainforme (realizado en inglés) está en R. Massari, Il centrismo sui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazonale, introducción y edición de Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Parauna reconstrucción detallada de nuestra batalla por el X Congreso, ver pp. 304-75. Allí cuento cómo Maitán intentó que me expulsaran del Congreso, pero la mayoría de los delegados se opuso, votando 108 a favor, 45 en contra y 23 abstenciones. Para crédito de Mandel hay que decir que votó para que me quedara, mientras que Maitán se vengó haciendo desaparecer mi nombre de las actas del Congreso.

 

 

FRANÇAIS

 

ERNEST MANDEL.

LE DERNIER GRAND MARXISTE^*

(Roberto Massari)

 

Ernest Mandel a été le dernier grand marxiste. Après lui, il n’y en a pas eu d’autres et il n’y en aura plus à l’avenir. Sa mort politique, survenue quelques années avant la sienne naturelle, marqua la fin d’une époque et pas seulement symboliquement, même si pour certains cette époque s’était refermée depuis longtemps (pour moi à Kronštadt, Russie, en mars 1921), alors que pour d’autres, cette époque reste encore ouverte grâce à l’extraordinaire pouvoir mythique de l’autosuggestion.

Cependant, en parlant d’un des plus grands théoriciens de la révolution socialiste au XX^esiècle, il faut aborder son histoire politique avec un extrême respect (théorique et circonstanciel) et peser les mots avec soin, comme lui aussi l’aurait exigé. Et juste pour donner aux mots leur sens propre, je reviens à la phrase initiale, essayant d’expliquer pourquoi Mandel devrait être considéré comme le dernier grand marxiste et pas seulement un grand marxologue.

Les marxologuessont ceux qui étudient en profondeur l’héritage théorique du marxisme (de Marx et d’après Marx) et parfois certains d’entre eux (très peu en fait) font aussi l’effort d’appliquer cet héritage à l’analyse du contexte politique, local ou global. Les facultés universitaires du monde entier regorgent désormais d’adeptes de la discipline «marxisme» et, ironie du sort, la primauté de cet engorgement revient aux universités états-uniennes, bien que le reste du monde universitaire ne s’en moque pas non plus. Les maisons d’édition en sont bien conscientes, car elles continuent de produire à profusion des livres de marxologie, répandant la fausse croyance que le marxisme est toujours bien vivant et que le monde est plein de  «marxistes».Mais en réalité ce n’est pas le marxisme qui est bien vivant, mais la marxologie. Ce qui est assez différent du marxisme.

Ajoutez la circonstance aggravante que le titre de «marxiste» (au sens de «marxologue») est souvent arbitrairement attribué à des savants qui n’ont jamais assimilé l’héritage théorique du principal marxiste du XX^esiècle (après Luxembourg), à savoir la pensée et l’héritage littéraire de Trotsky. En réalité on n’est pas un marxiste, et même pas un vrai marxologue, si l’on ne s’occupe pas sérieusement de l’immense héritage théorique que nous a légué le «Vieil Homme» - sans compter  l’immensité de certains de ses erreurs politiques «historiques».

À cet égard, la marxologie de Mandel est la plus complète connue à ce jour. En fait, il est parti d’une rare et approfondie connaissance de la pensée de Marx, et non mystifiée par des jeux de mots (cela peut être vérifié à partir au moins de La formation de la pensée économique de Marx[1967]). Cette connaissance intègre celle des principaux représentants de la pensée définie à la hâte comme «Marxisme hérétique». De plus, il n’a pas manqué de se confronter à presque tous les marxologuesles plus connus du XX^esiècle. Cependant, il s’est pas mesuré avec le célèbre épistémologue Karl Popper (†1994, mort un an avant Mandel), auteur - malgré la grave limitation d’avoir ignoré Luxemburg et Trotsky - de la critique la plus sereine, lucide et raisonnée du marxisme produite dans la période d’après-guerre.

Contrairement aux nombreux marxologues que le lecteur trouvera cités dans le livre de Stutje, Mandel était également soucieux de divulguer sa propre lecture de la pensée marxienne et marxiste. Il l’a fait dans des articles et des pamphlets, mais surtout dans deux livrets agiles et mondialement connus, dans lesquels il a renoué avec la tradition «pédagogique» du meilleur marxisme, qui remonte pas par hasard à Marx lui-même.

Grâce à Mandel, dès le début des années 1960, toute une génération mondiale a eu l’opportunité d’aborder le marxisme historique ou de le redécouvrir dans sa meilleure version - anti-dogmatique et instinctivementrévolutionnaire - à une époque où le marxisme présumé (plus ou moins «officiel» et presque réduit à une marxologie ressassée) semblait avoir fini à jamais sous le poids des aberrations staliniennes et soviétiques. Ou diversement déguisé par la logorrhée d’interprétations «marxologiques» qui ont poussé comme des champignons dans les universités occidentales (avec une triste primauté dans les milieux soi-disant « communistes » ou dans les académies de France et d’Italie).

Souvent, à la base de ces nouvelles interprétations marxologiques présumées - diluées dans des milliers de pages, écrites dans un épuisant difficilese[un langage rendu délibérément difficile] - se cachait plus ou moins explicitement un hommage tardif aux philosophismes de Hegel. Ainsi, à la précieuse sociologie marxienne et marxisteont été attribués de faux fondements philosophiques tirés de l’imbroglio professoral de Hegel, plus que jamais réactionnaire et incompréhensible. Mais j’ai déjà consacré un de mes travaux à ce thème¹.

Toute une génération d’avant et d’après 1968, avide de comprendre, a pu aborder le marxisme avec passion, étudiant l’œuvre de Mandel à partir du célèbre Traité d’économie marxiste[1962] (en Italie le soi-disant «Mandellone», que j’ai eu l’honneur de republier dans une édition complète en 1997 comme Trattato marxista d’economia). Cette découverte du marxisme n’a pas souffert du jugement que l’on peut porter sur la validité plus ou moins grande de certaines parties du Traitéou même de la structure générale elle-même: fondamentalement «dualiste», comme me l’expliquait un autre grand de mes maîtres, Pierre Naville (en 1971), ouvrant les yeux d’un jeune de 25 ans, étonné en decouvrant les limites d’un texte que j’avais jusqu’alors considéré presque comme une bible de la pensée marxiste moderne².

Cependant, pour avoir un exemple significatif de la diffusion du Traité, considérons qu’une copie de celui-ci a également été retrouvée dans la bibliothèque du Che à La Havane.

Il faut dire aussi que si Mandel conserve encore une influence intellectuelle notable, elle est davantage due au Le troisième âge du Capitalisme(Der Spätkapitalismus[inédit en italien]) qu’au célèbre Traité. Et pas tant pour la théorie «mandélienne» des ondes longues, que pour son approche de l’économie mondiale, dans laquelle il démontre une fois de plus sa capacité à exploiter les fondements de la «théorie du développement inégal et combiné». De ce point de vue, Mandel pourrait être considéré comme l’un des pères du courant de pensée que l’on définit parfois comme un «matérialisme historico-géographique»: pas une marxologie, mais une interprétation du monde passé et contemporain à la lumière du développement inégal et combiné. Bien qu’académique, s’il y a quelque chose de vivant dans le marxisme, c’est en grande partie dans ce domaine.

 

Cependant, Mandel a été aussi un grand marxiste, contrairement à presque toute la marxologie du XX^esiècle plus connue au niveau international. Et c’est parce qu’il a utilisé ses connaissances théoriques illimitées pour tenter de faire la révolution socialiste- dans un sens pratique, politique - et pas seulement écrire à ce sujet. Il a consacré toute sa vie à cette fin, car il ne voulait pas la «gâcher» ou la banaliser dans des carrières universitaires, même si les universités se disputaient sa présence en tant que conférencier ou ses essais dans leurs revues.

Mandel ne s’est pas contenté de «prêcher» la révolution, mais toute sa vie il a été un militantde ses propres idées: un leader, mais en restant toujours une personne impliquée matériellement. Croyant possible de réaliser sonprojet de révolution mondiale, il se consacra corps et âme à la construction ou à la reconstruction de cet embryon de Quatrième Internationale que Trotsky n’avait vu exister que symboliquement pendant une paire d’années, avant d’être assassiné par le tyran soviétique.

Mandel s’est consacré à la Quatrième Internationale sans buts électoraux ni de carrière politique (dans sa Belgique ou ailleurs), mais animé par la conviction que les temps revenaient favorables à la révolution socialiste, après plus d’un demi-siècle de défaites du mouvement ouvrier. Et pendant toutes les années les plus fructueuses de sa vie, il a cru être sur la bonne voie, après Cuba, l’Algérie, les succès de la Ligue en France, la reprise des luttes ouvrières dans des pays européens comme l’Italie, la Révolution des Œillets portugaise, le Nicaragua, Solidarnośćen Pologne, la chute du mur de Berlin, la fin de l’Urss et du stalinisme au pouvoir.

Toutes des réalités dotées d’un potentiel révolutionnaire, mais dont aucune n’a réussi, je ne dirai pas à faire une révolution, mais à seulement construire quelque chose de durable, de combatif et de masse, pour permettre de continuer la lutte après la vague «révolutionnaire». À partir d’un certain moment - et on peut discuter si c’était après 1989, comme il le croyait, ou déjà depuis le début des années 1970, comme il faut l’admettre rétrospectivement - les signes d’un processus involutif général à l’échelle planétaire se faisaient de plus en plus évidents. Mandel, cependant, n’a pas voulu le reconnaître en temps voulu; il se faisait l’illusion que de nouveaux mouvements mettraient à l’ordre du jour la question du pouvoir dans quelque maillon faible de la chaîne, et il continuait à proposer l’application de formules rétrogrades tirées de la tradition bolchevique. Alors que le reflux des années 1970 affecte partout les mouvements ouvriers, les luttes de libération conduisent à des régimes dictatoriaux de toutes sortes et l’Urss continue d’écraser toute aspiration à la liberté chez les peuples qui lui sont soumis.

C’est la partie la plus amère et la plus difficile à raconter, et il faut rendre hommage à Stutje pour ne pas s’être laissé séduire par l’objet de la recherche - comme cela arrive généralement aux biographes, et souvent pour des personnalités bien moins fascinantes. Au lieu de cela, Stutje a eu le courage de montrer les limites d’un tel optimisme sans fondement, examinant les illusions théoriques et politiques pour lesquelles Mandel continuait de croire que était indispensable sonInternationale d’inspiration léniniste, avec tous les anachronismes du cas: centralisme pseudo-démocratique, culte du leader charismatique, prétendue discipline internationale, expulsions en chaîne, programmes imaginatifs, mythification de l’avant-garde et dernier point, mai pas le moindre, la qualité discutable de certains de ses proches collaborateurs, sélectionnés par des dispositifs hiérarchiques au sein de l’organisation. «Son» projet révolutionnaire a échoué, mais aucun autre n’a triomphé.

Eh bien, malgré la défaite, malgré les erreurs d’analyse et l’adhésion sans critique aux modèles bolcheviques - bien qu’ils s’étaient déjà révélés désastreux et anti-révolutionnaires en leur temps, immédiatement après 1917 - cette finalisation de son élaboration théorique à un projet concret de révolution socialiste, a fait de lui l’exemple le plus pur et le plus complet de ce qu’on pouvait reconnaître au siècle dernier comme un «marxiste authentique» et pas seulement un marxologue.

Non pas qu’après le Pacte de Staline avec Hitler il n’y ait pas eu d’autres figures de révolutionnaires marxistes, dévouées à la cause et même prêts à perdre la vie dans une tentative de renversement du capitalisme. Pensez à des exemples illustres tels que Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo ou Hugo Blanco, en faisant défiler une liste qui n’est malheureusement pas beaucoup plus longue. Mais aucun d’eux, tout en s’inscrivant dans un marxisme conçu diversement et en restant cohérent avec ses propres idées, n’a jamais pu atteindre des niveaux d’élaboration théorique comparables à ceux atteints précocement par ce jeune juif belge, qui est resté toujours jeune dans l’âme, mais sans jamais oublier ses premières expériences tragiques dans l’Holocauste nazi.

«Dernier grand marxiste», donc, parce qu’il a appliqué une profonde élaboration théorique tant à la pratique politique qu’à l’interprétation du monde contemporain, échappant ainsi à la malédiction du soi-disant «marxisme occidental», essentiellement philosophique et confiné dans les academies. Il serait intéressant d’établir si cela tient au caractère intrinsèque de son élaboration - non bavarde, non alambiquée en difficileseou filosofese[langage fondé intentionnellement sur des non-sens philosophiques] - qui l’a poussé très tôt à chercher un débouché politique (forcément révolutionnaire pour un marxiste). Ou bien c’est l’engagement pratique (qui avait commencé par deux évasions des prisons nazies) qui a conditionné sa recherche théorique. Les deux aspects se sont certainement influencés et seule l’étude peut nous dire dans quelle mesure.

 

Ayant considéré Mandel comme le premier vrai maître dans mon processus de formation et l’ayant ensuite eu comme adversaire direct, je ne suis pas le mieux placé pour émettre un jugement objectif sur ses positions politiques. Pourtant, je veux quand même essayer de résumer les termes essentiels de la question, en utilisant aussi des souvenirs personnels. J’espère ainsi me rendre utile, sous une forme complémentaire, à la biographie composée par Stutje et ne pas l’entraver.

De 1966 (lorsque j’ai rejoint la Quatrième Internationale), jusqu’en 1975 (lorsque, après 3 ans d’opposition interne, j’ai été expulsé avec ceux qui, en Italie et à l’étranger, avaient soutenu la même bataille que moi), Mandel avait été pour moi aussi un point de référence théorique. Preuve en est, entre autres, le séminaire que j’ai tenu au Cospos de Naples (mars 1970), sur son livre de 1968: MEC e concorrenza americana[Europe versus America? Contradictions of Imperialism/ Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika]³. Pour l’occasion, j’ai illustré l’évolution de sa pensée économique dans cette phase pionnière de l’européanisme, dans laquelle Mandel voyait avec l’unité européenne une possibilité réelle de contrer la domination des États-Unis. Je n’aurais pas imaginé que quelques années plus tard Mandel lui-même et la Quatrième auraient dénoncé le projet d’élargissement de la Communauté européenne à l’Espagne, la Grèce et le Portugal (car ils étaient des régimes anti-démocratiques), mais surtout que Mandel aurait personnellement participé à la campagne organisée par le Parti travailliste pour la sortie de l’Angleterre de la Cee. D’un extrême à l’autre⁴.

J’ai vu Mandel pour la première fois à la manifestation internationale de la Quatrième à Bruxelles (automne 1970). Mais je n’ai eu l’occasion de discuter avec lui que l’année suivante, à l’école des cadres de Mersch (Luxembourg), où j’étais l’un des rapporteurs de la commission sur les mouvements étudiants. Un an plus tard (septembre 1972), Mandel nous recevait, Antonella Marazzi et moi, chez lui à Bruxelles, rue Josse Impens. Nous y étions arrivés avec une Fiat 500 et lorsqu’à la fin de la réunion Mandel nous a demandé de l’accompagner à une réunion syndicale, nous avons dû lui faire de la place dans notre minuscule voiture. Je me souviens encore qu’avec sa taille généreuse il se débattait pour entrer à l’intérieur et la remplir complètement.

Mais le temps pressait, tout comme l’affrontement au sein de la Quatrième entre une Majorité (dirigée par Mandel, Maitan, Krivine etc.) et une Minorité (dirigée par le Swp américain et le Pst argentin de Nahuel Moreno). Mais comme alternative à ces deux courants historiques du trotskysme, s’était créée une Troisième Tendance, composée avant tout de jeunes jeunes européens, dirigée par «Karl» (Herwart Achterberg), leader de Kompass (tendance majoritaire du Gim [section allemande]) et par moi, lancée à l’époque dans une dure bataille d’opposition contre les positions visiblement erronées des dirigeants italiens et internationaux, donc aussi contre Mandel.

C’est ainsi que nous avions créé une Troisième Tendance Internationale (future Rmf [Fraction marxiste révolutionnaire]) qui au X^eCongrès Mondial (Rimini, janvier 1974) a pris un nom «historique», évocateur d’un esprit unitaire (Mežrajonka), et a pu participer sur un pied d’égalité avec les deux autres. De tout cela, Stutje ne parle pas; mais le pauvre n’a rien pu savoir car la Majorité a réussi à nous faire disparaître de l’histoire de la Quatrième, déguisant même notre présence dans les procès-verbaux du Congrès⁵.

Pourtant, ce n’était pas une histoire secondaire, car dans cette bataille d’opposition menée par des forces jeunes - et non compromise avec les luttes factionnelles passées qui avaient entaché le mouvement trotskyste avant et après la Seconde Guerre mondiale - était contenue dans l’embryon, naïf et instinctif comme on voudra, l’espoir d’un renouveau du trotskysme, au moins en Europe. Processus qui a été frustré avec les expulsions en Italie, en Autriche, au Portugal et par la démoralisation des opposants en Allemagne, en France et dans les pays scandinaves.

Ce fut donc à mon tour de faire le deuxième contre-rapport du X^eCongrès, après le rapport introductif d’Ernest Mandel, et le contre-rapport minoritaire de Joe Hansen (ancien secrétaire/garde du corps de Trotsky à Coyoacán).

Je laisse le lecteur imaginer l’émotion avec laquelle j’ai mené à bien ma tâche d’opposant de 27 ans, dans une assemblée internationale du plus haut niveau possible à l’époque, face au maître à qui je devais une part importante de ma formation théorique. Avec toute l’estime que j’ai encore pour Mandel et, rétrospectivement, avec une affection toujours présente dans ma mémoire, je considère cette confrontation directe comme le point culminant atteint dans mon intense carrière de polémiste politique⁶.

À vouloir ne donner que les titres sommaires des positions que défendaient à l’époque Mandel et la majorité de la Quatrième, il y avait la croyance habituelle que la énième crise économique de l’impérialisme US était irréversible, que des affrontements rapprochés décisifs se dessinaient, qu’apparaissaient de nouvelles avant-gardes avec influence de masse, que l’expérience tragique récente du Chili remettait encore la lutte armée à l’ordre du jour en Amérique latine et que cette lutte ne se limiterait pas au terrorisme, qu’en Europe nous devrions nous concentrer sur l’intervention auprès des ouvriers d’usine (dont les niveaux de radicalisation enflée) et ainsi de suite. Bref, était la poursuite de la phase ultra-gauche entamée avec le IX^econgrès de 1969 (celui du guerrillerisme bolivien et argentin) - décousue, mais compréhensible à l’époque - dans une phase de net recul sur tous les fronts.

Face à de telles absurdités, il ne fut pas difficile à l’élève de surpasser le maître, et le temps a impitoyablement montré à quel point ces analyses étaient fausses. Aussi parce que la dérive ultra-gauche était le prélude aux dérives successives vers l’électoralisme et le suivisme par rapport à les diverses formations centristes qui entre-temps se consolidaient en Europe.

Sur cette oscillation entre illusions opposées, que j’avais définie à l’époque «centrisme sui generis», je renvoie à mes autres travaux. Mais pour donner une brève définition du concept, je dirais qu’il n’est applicable qu’au Su-Qi (Secrétariat unifié de la Quatrième internationale) et qu’il survit historiquement à travers deux phénomènes inverses et parallèles: 

1) Le fait de vivre sur des oscillations continuesentre la «droite» (soutien critique au réformisme, social-démocrate mais dans le passé aussi stalinien) et la «gauche» (fuite vers l’extrémisme). La préférence pour la droite pousse normalement le Su-Qi à une identification tendancielle avec le réformisme qui, cependant, n’est jamais définitive pour la raison suivante.

2) Pour la référence idéologique à Trotsky(symbole de «gauche» par excellence) qui a toujours empêché cette identification d’aboutir, contrairement à ce qui se passe normalement pour les formations centristes «classiques». De celles-ci, l’Italie a toujours été une bouillon de culture.

En tant que leader du Su-Qi, Mandel a été l’expression la plus élevée et la plus noble du centrisme sui generis, et a représenté ses moments les plus élevés sur le terrain de l’analyse. Cependant, sa conviction sincère et tenace que les classes ouvrières étaient toujours prêtes à se battre pour la révolution socialiste et que l’expérience du bolchevisme pouvait être répétée sans craindre ses dégénérescences, a également joué un rôle dans la théorisation des tournants extrémistes. La première de ces deux illusions est décrite et documentée dans le livre de Stutje.

Je termine avec un épisode que je considère significatif.

Je lui avais envoyé mon rapport écrit détaillé pour la Conférence sur l’autogestion de Dubrovnik (décembre 1972), pensant qu’il n’aurait pas le temps de le lire. Mais lors de la réunion de Bruxelles, j’ai eu l’agréable surprise d’être interrogé: «Qui était ce Besnard». Donc, non seulement il avait lu le texte, mais sa curiosité insatiable le poussait à se renseigner sur un syndicaliste révolutionnaire français que j’avait évoqué: c’est l’Ernest Mandel dont j’aime encore me souvenir...

(traduction de Michel Antony)

 

*     Introduction à l’édition italienne de la biographie écrite par Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007),  Ernest Mandel, un révolutionnaire dans le siècle, Éditions Syllepse, Paris 2022 [Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari ed., Bolsena 2023].

1     Hegel: una mistificazione, Massari ed., Bolsena 2022 [Hegel: une mystification].

2     Épisode relaté au chapitre “Une critique à Ernest Mandel » dans mon “Pierre Naville. L’autogestion de la jouissance», in Pierre Naville, La passion de l’avenir. Le dernier Cahier, Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     Le texte du séminaire est dans R. Massari, Dentro e oltre gli anni ‘60[A l’intérieur et au-delà des années ‘60], édité par Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp.197-207.

4     J’avait critiqué la campagne de Mandel contre les nouvelles entrées et pour la sortie de l’Angleterre de la Cee dans un article de 1979, inclus plus tard dans mon Rapimento Moro e declino della sinistra[Enlèvement de Moro et déclin de la gauche], édité par A. Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     En plus du livre italien sur le centrisme sui generis (voir note suivante), le lecteur pourra trouver des références à l’expérience de la Troisième Tendance internationale dans le monumental «lexique» de Robert J. Alexander, International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775.

6     Le texte de mon contre-rapport (tenu en anglais) est dans R. Massari, Il centrismo sui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale[Le centrisme sui generis. La polémique avec Maitan et la Quatrième Internationale], introduction et édition d’Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Pour une reconstitution détaillée de notre bataille pour le X^eCongrès, voir pp. 304-75. J’y raconte comment Maitan a tenté de me faire expulser du Congrès, mais comment la majorité des délégués s’y sont opposés, votant 108 pour moi, 45 contre et 23 abstentions. Au crédit de Mandel, il faut dire qu’il a voté pour me laisser rester, tandis que Maitan s’est vengé en faisant disparaître mon nom des minutes du Congrès.

 

 

DEUTSCH

 

ERNEST MANDEL

DER LETZTE GROSSE MARXIST^*

(Roberto Massari)

 

Ernest Mandel war der letzte große Marxist. Nach ihm gab es keine anderen und es wird auch in Zukunft keine mehr geben. Sein politischer Tod, der einige Jahre vor seinem natürlichen Tod eintrat, markierte nicht nur symbolisch das Ende einer Ära, auch wenn diese Ära für manche schon lange zu Ende war (für mich in Kronštadt, Russland, im März 1921), während er bei anderen dank der außergewöhnlichen mythischen Kraft der Autosuggestion noch offen ist.

Wenn wir jedoch von einem der größten Theoretiker der sozialistischen Revolution im 20. Jahrhundert sprechen, ist es notwendig, sich seiner politischen Geschichte mit äußerstem Respekt (theoretisch und gemessen an den Umständen) zu nähern und unsere Worte sorgfältig abzuwägen, wie auch er es gefordert hätte. Und nur um den Worten ihre richtige Bedeutung zu geben, kehre ich zum Anfangssatz zurück und versuche zu erklären, warum Mandel als der letzte große Marxistund nicht nur als großer Marxologebetrachtet werden sollte.

Marxologensind diejenigen, die sich eingehend mit dem theoretischen Erbe des Marxismus (von Marx und nach Marx) befassen, und manchmal machen sich einige von ihnen (eigentlich nur sehr wenige) auch die Mühe, dieses Erbe auf die Analyse des politischen, lokalen oder globalen Kontexts anzuwenden. An Universitätsfakultäten auf der ganzen Welt wimmelt es mittlerweile von Anhängern der Disziplin „Marxismus“, und ironischerweise liegt der Vorrang dieser Entwicklung bei den US-Universitäten, obwohl auch der Rest der akademischen Welt darüber keine Witze macht. Die Verlage sind sich dessen durchaus bewusst, denn sie veröffentlichen weiterhin haufenweise Bücher über Marxologieund verbreiten damit den falschen Glauben, dass der Marxismus noch am Leben sei und die Welt voller „Marxisten“ sei. In Wirklichkeit ist nicht der Marxismus lebendig, sondern die Marxologie. Das ist etwas ganz anderes als der Marxismus.

Hinzu kommt der erschwerende Umstand, dass der Titel „Marxist“ (im Sinne von „Marxologe“) oft willkürlich Gelehrten verliehen wird, die sich nie das theoretische Erbe des wichtigsten Marxisten des 20. Jahrhunderts (nach Luxemburg) angeeignet haben, nämlich das Denken und Handeln des literarischen Erbes von Trotzki: In Wirklichkeit ist man kein Marxist, aber nicht einmal ein echter Marxologe, wenn man sich nicht ernsthaft mit dem unermesslichen theoretischen Erbe beschäftigt, das uns der „Alte Mann“ hinterlassen hat – abgesehen von der Unermesslichkeit einiger seiner „historischen“ politischen Fehler.

In dieser Hinsicht war Mandels Marxologie die umfassendste, die bisher bekannt war. Tatsächlich ging sie wie bei kaum einem anderen von einer gründlichen Kenntnis des Denkens von Marx aus und wurde nicht mit Wortspielen mystifiziert (das lässt sich zumindest anhand der Entstehung und Entwicklung der ökonomischen Lehre von Karl Marx (1843-1863)[Frankfurt 1968] nachweisen) und gelangte zu den Hauptvertretern des Denkens, schnell als „ketzerischer Marxismus“ definiert. Darüber hinaus versäumte er es nicht, fast alle der bekanntesten Marxologen des 20. Jahrhunderts miteinander zu vergleichen. Er maß sich jedoch nicht mit dem bekannten Erkenntnistheoretiker Karl Popper (†1994, ein Jahr vor Mandel), dem Autor – trotz der gravierenden Einschränkung, weil er Luxemburg und Trotzki ignoriert hatte – der ruhigsten, klarsten und bestbegründeten Kritik am Marxismus, die er in der Nachkriegszeit hervorbrachte.

Im Gegensatz zu den vielen Marxologen, die der Leser in Stutjes Buch zitiert findet, ging es Mandel auch darum, seine eigene Lesart von Marx und dem marxistischen Denken darzustellen. Er tat dies in Artikeln und Broschüren, vor allem aber in zwei bewegenden, weltberühmten Büchleinen: Und selbst darin nahm er die „pädagogische“ Tradition des besten Marxismus, die nicht zufällig auf Marx selbst zurückgeht, wieder auf.

Dank Mandel hatte ab den frühen 1960er-Jahren eine ganze Weltgeneration die Möglichkeit, sich dem historischen Marxismus zu nähern oder ihn in seiner besten Version – antidogmatisch und instinktivrevolutionär – wiederzuentdecken, in Zeiten, in denen der vermeintliche Marxismus (mehr oder weniger „offiziell“ und eingeschränkt, galt fast nur bis zur abgedroschenen Marxologie) für immer unter der Last stalinistischer und sowjetischer Verirrungen gelandet zu sein schein. Oder auf verschiedene Weise getarnt durch die logorrhoischen „marxologischen“ Interpretationen, die wie Pilze an westlichen Universitäten sprossen (mit trauriger Bilanz in den sogenannten „kommunistischen“ Kreisen oder in den Akademien Frankreichs und Italiens). Oftmals lauerte auf der Grundlage dieser vermeintlichen neuen marxologischen Interpretationen – verwässert auf Tausenden von Seiten, geschrieben in anstrengender Difficilese[einer Sprache, die absichtlich „schwierig“ zu verstehen ist] – mehr oder weniger explizit eine verspätete Hommage an Hegels Philosophismen. Und so wurden der kostbaren marxistischen Soziologiefalsche philosophische Grundlagen zugeschrieben, die aus dem pedantischen Wirrwarr von Hegel stammten, reaktionärer und unverständlicher als je zuvor. Aber ich habe diesem Thema bereits eine Arbeit gewidmet¹.

Eine ganze Generation vor und nach 1968 war begierig darauf, sich dem Marxismus mit Leidenschaft zu nähern, indem sie Mandels Werke studierte, beginnend mit der berühmten Marxistische Wirtschaftstheorievon 1962 [Traité d'économie marxiste] (in Italien „Mandellone“ genannt, wo ich die Ehre hatte, sie 1997 vollständig als Trattato marxista d'economiaerneut zu veröffentlichen). Und dies unabhängig davon, welches Urteil über die mehr oder weniger große Gültigkeit einiger seiner Teile oder sogar des allgemeinen Ansatzes selbst, gefällt werden kann: grundsätzlich „dualistisch“, wie mir ein anderer meiner großen Lehrer, Pierre Naville (1971), erklärte und damit die Augen eines erstaunten 25-jährigen jungen Mannes öffnete über die Schwächen eines Textes, den ich bis dahin fast für eine Bibel des modernen marxistischen Denkens gehalten hatte².

Um jedoch ein aussagekräftiges Beispiel für die Verbreitung dieser Abhandlung zu erhalten, bedenken Sie, dass eine Kopie davon auch in Ches Bibliothek in Havanna gefunden wurde.

Es muss auch gesagt werden, dass wenn Mandel immer noch einen bemerkenswerten intellektuellen Einfluss hat, dieser eher auf den Spätkapitalismus(unveröffentlicht auf Italienisch) als auf die berühmte Abhandlung zurückzuführen ist. Und zwar nicht so sehr wegen der „Mandelschen“ Theorie der langen Wellen, sondern vielmehr wegen seiner Herangehensweise an die Weltwirtschaft, in der er einmal mehr seine Fähigkeit unter Beweis stellt, die Grundlagen der „Theorie der ungleichmäßigen und kombinierten Entwicklung“ auszunutzen. Unter diesem Gesichtspunkt könnte man ihn als einen der Väter der Denkrichtung betrachten, die manchmal als „historisch-geographischer Materialismus“ bezeichnet wird: nicht Marxologie, sondern eine Interpretation der vergangenen und zeitgenössischen Welt im Lichte der Theorie der ungleichmäßigen und kombinierten Entwicklung, obwohl dieser Ansatz eher akademisch ist, liegt die Lebendigkeit des Marxismus vor allem auf diesem Gebiet.

 

Allerdings Mandel, im Gegensatz zu fast allen international bekannten Marxologen des 20. Jahrhundert,war auch ein großer Marxist. Und das liegt daran, dass er sein grenzenloses theoretisches Wissen dazu nutzte, die sozialistische Revolution – im praktischen, politischen Sinne – zu verwirklichenund nicht nur darüber zu schreiben. Diesem Ziel widmete er sein ganzes Leben, das er weder in akademischen Karrieren „verschwenden“ noch trivialisieren wollte, obwohl die Universitäten um seine Präsenz als Vortragender oder um seine Aufsätze in ihren Zeitschriften wetteiferten.

Mandel nicht nur „predigte“ die Revolution, sondern war zeitlebens ein Kämpferfür seine eigenen Ideen: ein Anführer, aber dennoch ein materiell engagierter Mensch. Er glaubte, sein Projekt einer Weltrevolution verwirklichen zu können, und widmete sich mit Leib und Seele dem Aufbau oder Wiederaufbau jener embryonalen Vierten Internationalen, die Trotzki ein paar Jahre lang nur symbolisch gesehen hatte, bevor er vom sowjetischen Tyrannen ermordet wurde.

Mandel engagierte sich für die Vierte Internationale ohne Wahl- oder politische Karriereziele (in seinem Belgien oder anderswo), aber beseelt von der Überzeugung, dass die Zeiten wieder günstiger für die sozialistische Revolution würden, nach mehr als einem halben Jahrhundert der Niederlagen der Arbeiterbewegung. Und in all den ertragreichsten Jahren seines Lebens glaubte er, auf dem richtigen Weg zu sein, nach Kuba, Algerien, den Erfolgen der Ligue in Frankreich, der Wiederaufnahme der Arbeiterkämpfe in europäischen Ländern wie Italien, der portugiesischen „Nelken-“ Revolution, Nicaragua, Solidarność, dem Fall der Berliner Mauer, dem Ende der UdSSR und des Stalinismus an der Macht.

Alle Realitäten sind mit revolutionärem Potenzial ausgestattet, aber keine von ihnen hat es geschafft - ich möchte nicht sagen, die Revolution zu machen – nein, nicht einmal, etwas Dauerhaftes, Kampffähiges und Massenhaftes aufzubauen, mit dem der Kampf nach der „revolutionären“ Welle fortgesetzt werden könnte. Ab einem bestimmten Zeitpunkt – und es lässt sich darüber streiten, ob es nach 1989 war, wie er glaubte, oder bereits ab den frühen 1970er Jahren, wie man im Nachhinein zugeben muss – wurden die Anzeichen eines allgemeinen Involutionsprozesses auf einer weltweiten Ebene immer deutlicher. Mandel wollte es jedoch nicht rechtzeitig zur Kenntnis nehmen; Er täuschte sich, dass neue Bewegungen die Machtfrage an einem schwachen Glied der Kette auf die Tagesordnung setzen würden, und schlug weiterhin die Anwendung veralteter Formeln aus der bolschewistischen Tradition vor. Während der Abschwung in den 1970er Jahren die Arbeiterbewegungen überall beeinträchtigte, führten die Befreiungskämpfe zu diktatorischen Regimen verschiedener Art und die UdSSR unterdrückte weiterhin jeden Freiheitswillen der ihr unterworfenen Völker.

Dies ist der bitterste und am schwierigsten zu erzählende Teil, und man muss Stutje zugutehalten, dass er sich nicht vom Forschungsgegenstand verführen ließ – wie es bei Biographen allgemein und oft auch bei viel weniger faszinierenden Persönlichkeiten der Fall ist. Stattdessen hatte er den Mut, die Grenzen eines solch unbegründeten Optimismus aufzuzeigen, indem er die theoretischen und politischen Illusionen untersuchte, für die Mandel weiterhin glaubte, dass seineleninistisch inspirierte Internationale unverzichtbar sei, mit allen Anachronismen des Falles: pseudodemokratischer Zentralismus, Sekte des charismatischen Führers, angebliche internationale Disziplin, Kettenausschlüsse, fantasievolle Programme, Mythologisierung der Avantgarden und nicht zuletzt die fragwürdige Qualität einiger seiner engen Mitarbeiter, die alle innerhalb der Organisation durch hierarchische Methoden ausgewählt wurden. „Sein“ revolutionäres Projekt scheiterte, aber das anderer konnte sich nicht durchsetzen.

Nun, trotz der Niederlage, trotz der Fehler der Analyse und des unkritischen Festhaltens an Modellen bolschewistischer Abstammung – obwohl sie sich bereits zu ihrer Zeit, unmittelbar nach 1917, als katastrophal und antirevolutionär erwiesen hatten – war diese Vollendung seiner theoretischen Ausarbeitung zu einem konkreten Projekt von etwas, das man die sozialistische Revolution nennen könnte, das  ihn zum reinsten und vollständigsten Beispiel dafür werden ließ, was man unter einem „authentischer Marxisten“ und nicht nur einem Marxologen des letzten Jahrhunderts verstehen konnte.

Nicht dass es nach Stalins Pakt mit Hitler nicht auch andere Figuren marxistischer Revolutionäre gegeben hätte, die sich der Sache ergeben hatten und sogar bereit waren, ihr Leben zu verlieren, um den Kapitalismus zu stürzen. Denken Sie nur an illustre Beispiele wie Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo oder Hugo Blanco, eine Liste, die leider nicht viel länger ist. Aber keiner von ihnen war, obwohl er sich in einen Marxismus mit unterschiedlichem Verständnis einordnete und mit seinen eigenen Ideen im Einklang blieb, jemals in der Lage, ein Niveau der theoretischen Ausarbeitung zu erreichen, das nicht im Entferntesten mit dem vergleichbar war, welches dieser junge belgische Jude erreichte, der in der Geschichte immer jung blieb, eine frühreife Seele, die nie ihre ersten tragischen Erfahrungen im Nazi-Holocaust vergaß.

„Letzter großer Marxist“ also, weil er eine tiefgreifende theoretische Ausarbeitung sowohl auf die politische Praxis als auch auf die Interpretation der heutigen Welt anwandte und so dem Fluch des sogenannten „westlichen Marxismus“ entging, der im Wesentlichen philosophisch und auf die Akademie beschränkt war. Es wäre interessant herauszufinden, ob dies an der intrinsischen Natur seiner Ausarbeitung lag – nicht gesschwätzig, nicht in Difficileseoder in Filosofeseverwickelt [einer philosophierende Sprache, die absichtlich „schwierig“ zu verstehen ist, angewandter philosophischer Unsinn] –, die ihn schon früh dazu veranlasste, nach einem praktischen Ventil zu suchen (das für einen Marxisten zwangsläufig revolutionär war). Oder es war das praktische Engagement (das mit zwei Fluchten aus Nazi-Gefängnissen begann), welches seine theoretischen Forschungen prägte. Die beiden Aspekte haben sich sicherlich gegenseitig beeinflusst und nur die Untersuchung kann uns sagen, in welchem Ausmaß.

 

Da ich Mandel als den ersten wirklichen Meister in meinem Ausbildungsprozess betrachtete und ihn dann als direkten Gegner hatte, bin ich nicht in der besten Position, ein objektives Urteil über seine politischen Positionen abzugeben. Dennoch möchte ich versuchen, die wesentlichen Begriffe der Frage zusammenzufassen, auch anhand persönlicher Erinnerungen. Auf diese Weise hoffe ich, mich in einer ergänzenden Form zu der von Stutje verfassten Biographie nützlich zu machen und ihr nicht im Weg zu stehen.

Von 1966, als ich der Vierten Internationalen beitrat, bis 1975, als ich nach drei Jahren interner Opposition - zusammen mit denen, die in Italien und im Ausland meinen gleichen Kampf unterstützt hatten - ausgeschlossen wurde, war Mandel auch für mich ein theoretischer Bezugspunkt gewesen. Ein Beweis dafür war unter anderem das Seminar, das ich bei Cospos in Neapel (März 1970) über sein Buch von 1968 abhielt: Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika. Zu diesem Anlass veranschaulichte ich die Entwicklung seines ökonomischen Denkens in jener Pionierphase des Europäismus, als Mandel die europäische Einheit als eine reale Möglichkeit ansah, der Dominanz der USA entgegenzuwirken. Ich hätte mir nicht vorstellen können, dass Mandel selbst, und die Vierte Internationale ein paar Jahre später, das Erweiterungsprojekt der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft um Spanien, Griechenland und Portugal verurteilen würden (weil es sich um antidemokratische Regime handelte), aber vor allem, dass Mandel  persönlich an der von der Labour-Partei organisierten Kampagne für den Austritt Englands aus der EWG teilnehmen würde. Von einem Extrem ins andere⁴.

 

Ich sah Mandel zum ersten Mal auf der Kundgebung der Vierten Internationalen in Brüssel (Herbst 1970). Die Gelegenheit, mit ihm zu diskutieren, hatte ich jedoch erst im darauffolgenden Jahr an der Kaderschule in Mersch (Luxemburg), wo ich einer der Berichterstatter der Kommission für Studentenbewegungen war. Ein weiteres Jahr später (September 1972) empfing Mandel Antonella Marazzi und mich in seinem Haus in Brüssel, rue Josse Impens. Wir waren mit einem Fiat 500 dort angekommen und als Mandel uns am Ende des Treffens bat, ihn zu einer Gewerkschaftszentrale zu begleiten, mussten wir ihm in unserem winzigen Auto Platz machen: Ich erinnere mich noch daran, dass er mit seiner Größe Probleme hatte hineinzukommen und es vollständig ausfüllte.

Aber die Zeit drängte und damit auch der Konflikt innerhalb der Vierten Internationalen zwischen einer Mehrheit (angeführt von Mandel, Maitan, Krivine usw.) und einer Minderheit (angeführt von der US-amerikanischen SWP und der argentinischen PST von Nahuel Moreno). Als Alternative zu diesen beiden historischen Strömungen des Trotzkismus war jedoch eine Dritte Tendenz entstanden, die sich vor allem aus jungen europäischen Militanten zusammensetzte, angeführt von „Karl“ (Herwart Achterberg), dem Führer von Kompass (Mehrheitstendenz der GIM, deutsche Sektion) und von mir, die damals einen harten Widerstandskampf gegen auffällig falsche Positionen der italienischen und internationalen Führung, also auch gegen Mandel, führten.

So schufen wir eine Dritte Internationale Tendenz (zukünftige RMF [Revolutionäre Marxistische Fraktion]), die auf dem X. Weltkongress (Rimini, Januar 1974) einen „historischen“ Namen annahm, der an einen einheitlichen Geist (Mežrajonka) erinnerte, und der teilnehmen konnte auf Augenhöhe mit den anderen beiden. Von alledem spricht Stutje nicht; Aber der arme Kerl konnte nichts davon wissen, weil es der Mehrheit dann gelang, uns aus der Geschichte der Vierten verschwinden zu lassen, indem sie unsere Anwesenheit sogar im Protokoll des Kongresses verschleierte.

Dennoch war es keine Geschichte von untergeordneter Bedeutung, denn in diesem von jungen Kräften geführten Oppositionskampf – der nicht durch die früheren Fraktionskämpfe beeinträchtigt wurde, die die trotzkistische Bewegung vor und nach dem Zweiten Weltkrieg geschädigt hatten – war sie im Embryo enthalten, naiv und instinktiv, wenn man so will, die Hoffnung auf eine Erneuerung des Trotzkismus, zumindest in Europa. Ein Prozess, der durch die Ausweisungen in Italien, Österreich, Portugal und die Demoralisierung der Gegner in Deutschland, Frankreich und den skandinavischen Ländern scheiterte.

Daher war ich an der Reihe, den zweiten Gegenbericht auf dem X. Weltkongress zu verfassen, nach dem Einführungsvortrag von Ernest Mandel, und dem Minderheiten-Gegenbericht von Joe Hansen (Trotzkis ehemaliger Sekrektär/Bodyguard in Coyoacán).

Ich überlasse es den Lesern, sich die Emotion vorstellen, mit der ich als 27-jähriger Gegner meine Aufgabe erfüllt habe, in einer internationalen Versammlung auf dem damals höchstmöglichen Niveau, gegenüber dem Meister, dem ich einen wesentlichen Teil meiner theoretischen Ausbildung verdankte.  Bei aller Wertschätzung, die ich noch immer für Mandel hege, und rückblickend voller Zuneigung in meiner Erinnerung, betrachte ich diese direkte Konfrontation als den Höhepunkt meiner intensiven Karriere als politischer Streiter.

Da ich nur die zusammenfassenden Titel der Positionen nennen wollte, die damals Mandel und die Mehrheit der Vierten verteidigten, herrschte die übliche Überzeugung vor, dass die x-te Wirtschaftskrise des US-Imperialismus unumkehrbar sei, dass sich entscheidende, baldige Auseinandersetzungen anbahnten, dass sich eine neue Avantgarde mit Masseneinfluss abzeichnete, dass die jüngste tragische Erfahrung in Chile den bewaffneten Kampf in Lateinamerika immer noch auf die Tagesordnung setzte und dass dieser Kampf nicht auf Terrorismus beschränkt sein würde, dass wir uns in Europa auf politische Interventionen unter Fabrikarbeitern konzentrieren sollten, deren Radikalisierung zunahm, und so weiter. Kurz gesagt, es war die Fortsetzung der ultralinken Phase, die mit dem IX. Weltkongress 1969 begann (der des bolivianischen und argentinischen Guerillaismus) – weitschweifig, aber damals verständlich – in einer Phase des klaren Rückzugs an allen Fronten.

Angesichts solcher Absurditäten fiel es dem Schüler nicht schwer, den Meister zu übertreffen, und die Zeit hat gnadenlos gezeigt, wie falsch diese Analysen waren. Auch weil die ultralinke Tendenz ein Vorspiel für die sukzessive Tendenz zum Elektoralismus und das Vorfeld der verschiedenen zentristischen Formationen war, die sich inzwischen in Europa konsolidierten.

Auf dieses Schwanken zwischen gegensätzlichen Illusionen, welches ich damals als „Zentrismus sui generis“ definiert hatte, verweise ich auf meine anderen Werke. Aber um eine kurze Definition des Konzepts zu geben, möchte ich sagen, dass es nur auf das ES-VI (Einheitliches Sekretariat der Vierten Internationalen) anwendbar ist und dass es historisch durch zwei umgekehrte und parallele Phänomene überlebt: 1) Die Tatsache, dass es kontinuierliche Schwankungengibt zwischen „rechts“ (kritische Unterstützung des Reformismus, sozialdemokratisch, in der Vergangenheit aber auch stalinistisch) und „links“ (Flucht in den Extremismus). Die Bevorzugung nach rechts drängt die ES-VI normalerweise zu einer tendenziellen Identifikation mit dem Reformismus, die jedoch aus folgendem Grunde nie endgültig ist.

2) Wegen der ideologischen Bezugnahme auf Trotzki(als Symbol der „Linken“ schlechthin), die diese Identifikation stets daran gehindert hat, ihren Abschluss zu finden, im Gegensatz zu dem, was normalerweise bei den „klassischen“ zentristischen Formationen geschieht, die in Italien schon immer ihren „Brutkasten“ hatten.

Als Führer der ES-VI war Mandel der höchste und edelste Ausdruck des Zentrismus sui generisund repräsentierte dessen höchste Analysemomente. Allerdings spielte bei seiner Theoriebildung extremistischer Wendungen auch seine aufrichtige und hartnäckige Überzeugung eine Rolle, dass die Arbeiterklasse immer noch bereit sei, für die sozialistische Revolution zu kämpfen, und dass die Erfahrung des Bolschewismus wiederholt werden könne, ohne dass es zu dessen Degeneration käme. Die erste dieser beiden Illusionen wird in Stutjes Buch beschrieben und dokumentiert.

Ich schließe mit einer Episode, die ich für bedeutsam halte.

Ich hatte ihm meinen ausführlichen schriftlichen Bericht für die Dubrovniker Selbstmanagementkonferenz (Dezember 1972) geschickt, da ich davon ausging, dass er keine Zeit haben würde, ihn zu lesen. Aber bei dem Treffen in Brüssel erlebte ich stattdessen die angenehme Überraschung, gefragt zu werden: „Wer war dieser Besnard?“ Er hatte nicht nur den Text gelesen, sondern seine unstillbare Neugier trieb ihn auch dazu, sich nach einem französischen revolutionären Syndikalisten zu erkundigen, den ich erwähnte: Das ist der Ernest Mandel, an den ich mich immer noch gerne erinnere ...

(Übersetz von Peter Gorenflos)

 

*     Einführung in die italienische Ausgabe der Biografie von Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007), Ernest Mandel. A Rebel’s dream deferred[Der Traum aussetzen eines Rebellen], Verso, London/New York 2009.

1     Hegel: una mistificazione[Hegel: eine Mystifizierung], Massari Verlag, Bolsena 2022.

2     Episode erzählt im Kapitel „Une critique à Ernest Mandel“ in meinem Text „Pierre Naville. L’autogestion de la jouissance“, in Pierre Naville, La passion de l’avenir. Le dernier Cahier, Maurice Nadeau, Paris 2010, S. 178-81.

3     Der Text des Seminars ist in R. Massari, Dentro e oltre gli anni ‘60[In den 60er Jahren und danach], herausgegeben von Antonella Marazzi, Bolsena 2005, S. 197–207.

4     Ich kritisierte Mandels Kampagne gegen die Neubeitritte und für Englands Austritt aus der EWG in einem Artikel von 1979, der später in mein Rapimento Moro e declino della sinistra[Moro-Entführung und Niedergang der Linken] aufgenommen wurde, herausgegeben von Antonella Marazzi, Bolsena 2007, S. 71-2.

5     Zusätzlich zum italienischen Buch über den Zentrismus sui generis (siehe folgende Anmerkung) wird der Leser Hinweise auf die Erfahrungen der Dritten Internationalen Tendenz in Robert J. Alexanders monumentalem „Lexikon“ finden: International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, S. 432, 597, 775.

6     Der Text meines Gegenberichts (in englischer Sprache) ist in R. Massari, Il centrismo sui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale (1971-1979) [Zentrismus sui generis. Die Kontroverse gegen Maitan und die Vierte Internationale], Einleitung und herausgegeben von Antonella Marazzi, Bolsena 2006, S. 376-87. Eine detaillierte Rekonstruktion unseres Kampfes um den X. Weltkongress finden Sie auf den Seiten 304-75. Dort berichte ich darüber, wie Maitan versuchte, mich aus dem Kongress auszuschließen, die Mehrheit der Delegierten jedoch dagegen war und mit 108 Stimmen für mich, 45 Gegenstimmen und 23 Enthaltungen stimmte. Zu Mandels Gunsten muss gesagt werden, dass er dafür gestimmt hat, mich bleiben zu lassen, während Maitan sich revanchierte, indem er meinen Namen aus dem Protokoll des Kongresses verschwinden ließ.

 

 

NEDERLANDS

 

ERNEST MANDEL

DE LAATSTE GROTE MARXIST^*

(Roberto Massari)

 

Ernest Mandel wasde laatste grote marxist. Na hem zijn er geen anderen gekomen en dat zal ook in de toekomst niet gebeuren. Zijn politieke dood, die een paar jaar voor zijn natuurlijke dood plaatsvond, markeerde – en niet alleen symbolisch – het einde van een tijdperk, hoewel dat tijdperk voor sommigen allang afgesloten was (mijnerzijds in Kronštadt, Rusland, in maart 1921), terwijl het voor anderen dankzij de buitengewone mythische kracht van autosuggestie nog steeds open is.

Als we het echter hebben over een van de grootste theoretici van de socialistische revolutie in de 20e eeuw, is het noodzakelijk om zijn politieke verhaal met extreem respect te benaderen (theoretisch en indirect) en zijn woorden goed af te wegen, zoals ook hij zou hebben geëist. En precies om woorden de juiste betekenis te geven, keer ik terug naar de openingszin en probeer ik uit te leggen waarom Mandel alsde laatste grote marxistmoet worden beschouwd en niet alleen als een grote marxoloog.

Marxologen zijn degenen die de theoretische erfenis van het marxisme (van Marx en na Marx) grondig bestuderen. Soms doen enigen van hen (in werkelijkheid heel weinig) ook de moeite om die erfenis op de analyse van de politieke, lokale of globale context toe te passen. Universiteitfaculteiten over de hele wereld wemelen nu van de aanhangers van de discipline «marxisme» en ironisch genoeg gaat het grootste deel van deze drukte naar Amerikaanse universiteiten, hoewel de rest van de academische wereld in dit opzicht ook geen lachertje is. De uitgeverijen zijn zich hiervan terdege bewust, aangezien ze nog steeds volop marxologieboekenuitgeven, waarbij ze de valseovertuiging verspreiden dat het marxisme nog springlevend is en dat de wereld vol «marxisten» zit. Maar eigenlijk is niet het marxisme springlevend, als wel de marxologie. Wat iets heel anders is dan het marxisme.

Voeg daarbij de verzwarende omstandigheid dat de titel van «marxist» (in de betekenis van «marxoloog») vaak willekeurig wordt toegewezen aan geleerden die nooit de theoretische erfenis van de belangrijkste marxist van de twintigste eeuw (na Luxemburg) hebben geassimileerd, namelijk het gedachtegoed van Trotski en zijn literaire nalatenschap: in werkelijkheid is men geen marxist, maar zelfs geen echte marxoloog, als men niet serieus in het reine komt met de onmetelijke theoretische erfenis die de «Oude Man» ons heeft nagelaten - afgezien van de immensiteit van sommige van zijn «historische» politieke fouten.

In dit opzicht was Mandels Marxologie de meest uitgebreide die tot nu toe bekend was. Het ging namelijk uit van een grondige, niet door woordspelletjes gemystificeerde kennis van het denken van Marx, zoals bij weinig anderen voorhanden is (dit kan tenminste vanaf La formation de la pensée économique de Karl Marx[1967] geverifieerd worden), en bereikte de belangrijkste exponenten van die denkschool dat overehaast als «ketters marxisme» gedefinieerd werd. Hij verzuimde bovendien niet om de confrontatie aan te gaan met bijna allebekende marxologen van de 20e eeuw. Hij heeft zich echter niet gemeten met de bekende epistemoloog Karl Popper (†1994, een jaar voor Mandel), auteur - ondanks de ernstige beperking dat hij Luxemburg en Trotski heeft genegeerd - van de meest serene, lucide en beargumenteerde kritiek op het marxisme die in de naoorlogse periode is geproduceerd.

In tegenstelling tot de vele marxologen die de lezer in Stutje's boek zal aantreffen, zorgde Mandel er ook voor het populariseren van zijn eigen lezing van het marxiaanse en marxistische denken. Hij deed dit in artikelen en pamfletten, maar vooral in twee handige, wereldberoemde boekjes: en zelfs hierin vond hij zichzelf terug in de «pedagogische» traditie van het beste marxisme, die niet toevallig tot Marx zelf teruggaat.

Dankzij Mandel kreeg vanaf het begin van de jaren 1960 een hele wereldgeneratie de kans om het historisch marxisme te benaderen of te herontdekken in zijn beste versie - antidogmatisch en instinctiefrevolutionair - in tijden waarin het vermeende marxisme (min of meer «officiële» en bijna alleen gereduceerd tot afgezaagde marxologie) voorgoed leek te zijn geëindigd onder het gewicht van stalinistische en sovjetische aberraties, of op verschillende manieren vermomd door de logorrhoeïsche «marxologische» interpretaties die als paddenstoelen op westerse universiteiten uit de grond schoten (met een trieste voorang voor de zogenaamde «communistische» kringen of de academies van Frankrijk en Italië).

Vaak schuilde achter deze zogenaamd nieuwe marxologische interpretaties - verdund in duizenden pagina's, geschreven in uitputtende moeilijke difficilese[ein met opzet moeilijk gemaakte vaktaal] - min of meer expliciet, een verlaat eerbetoon aan de filosofische uitweidingen van Hegel. Zo werden aan de kostbare marxiaanse sociologievalse filosofische fundamenten toegeschreven, ontleend aan de professorale warboel van Hegel, reactionair en onbegrijpelijk als nooit tevoren. Maar aan dit thema heb ik al een van mijn werken gewijd¹.

Een hele generatie van vóór en na 1968, die graag wilde begrijpen, was in staat om het marxisme met passie te benaderen, door de werken van Mandel te bestuderen, uitgaande van het beroemde Traité d’économie marxiste [Traktaat over Marxistische Economie, van 1962] (bekend in Italië als de zogenaamde «Mandellone», die ik de eer had in volledige editie in 1997 in zijn geheel heruit te geven [Trattato marxista di economia]). En dit ongeacht het oordeel dat kan worden gevelt over de meer of mindere geldigheid van sommige delen ervan of zelfs van de algemene formulering: fundamenteel «dualistisch», zoals een andere grote leraar van mij, Pierre Naville, mij uitlegde (in 1971), waarbij hij de ogen van een verbaasde 25-jarige opende over de grenzen van een tekst die ik tot dan toe had beschouwd als bijna een bijbel van het moderne marxistische denken².

Om echter een significant voorbeeld te krijgen van de verspreiding van het Traktaat, moet men bedenken dat er ook een exemplaar van in de bibliotheek van Che in Havana lag.

Het moet ook gezegd worden dat als Mandel nog steeds een opmerkelijke intellectuele invloed heeft, dit meer te danken is aan Der Spätkapitalismus(Het laat kapitalisme, 1972 [niet gepubliceerd in het Italiaans en het Nederlands]) dan aan het beroemde Traktaat. En niet zozeer voor de «Mandeliaanse» theorie van lange golven, als wel voor zijn benadering van de wereldeconomie, waarin hij eens te meer aantoont dat hij in staat is om de fundamenten van de «theorie van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling» te versterken. In dit opzicht zou hij kunnen worden beschouwd als een van de vaders van de stroming die wel eens als «historisch-geografisch materialisme» wordt genoemd: geen marxologie, maar een interpretatie van de vroegere en hedendaagse wereld in het licht van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. Hoewel academisch, als er iets aan het marxisme leeft, is het grotendeels op dit gebied.

 

Maar Mandel was echter ook een groot marxist, in tegenstelling tot bijna alle internationaal bekende marxologie uit de twintigste eeuw. En dit komt omdat hij zijn grenzeloze theoretische kennis gebruikte in een poging om de socialistische revolutie te maken- in praktische, politieke zin - en er niet alleen over te schrijven. Hieraan wijdde hij zijn hele leven, dat hij niet wilde «verspillen» of bagatelliseren in academische carrières, hoewel universiteiten wedijverden om zijn aanwezigheid als docent of zijn essays in hun tijdschriften.

Mandel «predikte» niet alleen de revolutie, maar zijn hele leven was hij een militant voor zijn eigen ideeën: een leider, maar nog steeds een materieel betrokkenpersoon. In de overtuiging dat het mogelijk was zijn eigenproject van wereldrevolutie te realiseren, wijdde hij zich met hart en ziel aan de opbouw of reconstructie van die embryonale Vierde Internationale die Trotski een paar jaar lang slechts symbolisch had zien bestaan, voordat hij door de Sovjettiran werd vermoord.

Mandel wijdde zich aan de Vierde Internationale zonder electorale of politieke carrièredoelen (in zijn geboorteland België of elders), maar bezield door de overtuiging dat de tijden weer gunstig waren voor de socialistische revolutie, na meer dan een halve eeuw van nederlagen van de arbeidersbeweging. En gedurende de meest winstgevende jaren van zijn leven geloofde hij dat hij op de goede weg was, na Cuba, Algerije, de successen van de Ligue in Frankrijk, de hervatting van de arbeidersstrijd in Europese landen zoals Italië, de Portugese Anjerrevolutie, Nicaragua, Solidarność, de val van de Berlijnse Muur, het einde van de Ussr en van het stalinisme aan de macht.

Deze realiteiten waren allemaal met revolutionair potentieel begiftigd, maar geen ervan bereikte niet zo veel als een revolutie, nog evenmit slaagden ze erin iets blijvends, strijdlustigs en massaal op te bouwen, waarmee de strijd na de «revolutionaire» golf kon worden voortgezet. Vanaf een bepaald moment - en men kan erover discussiëren of het na 1989 was, zoals hij meende, of al vanaf het begin van de jaren zeventig, zoals men achteraf moet toegeven - werden de tekenen van een algemeen involutieproces op planetaire schaal steeds duidelijker. Mandel wilde het echter niet op tijd erkennen; hij verkeerde in de illusie dat nieuwe bewegingen de machtkwestie op de agenda zouden plaatsen in een of andere zwakke schakel in de keten en bleef de toepassing van achterlijke formules uit de bolsjewistische traditie voorstellen. Dit alles terwijl de eb van de jaren zeventig overal arbeidersbewegingen trof, de bevrijdingsstrijd leidde tot allerlei soorten dictatoriale regimes en de Ussr doorging met het verpletteren van elk verlangen naar vrijheid bij de volkeren die eraan onderworpen waren.

Dit is het bitterste en moeilijkste deel om te vertellen, waarvoor Stutje lof verdient omdat hij zich niet heeft laten verleiden door het onderwerp van zijn onderzoek - zoals meestal gebeurt met biografen, en vaak bij veel minder fascinerende persoonlijkheden. In plaats daarvan heeft hij de moed gehad om de grenzen van een dergelijk ongegrond optimisme aan te tonen, doordat er de theoretische en politieke illusies onderzoekt waarvoor Mandel bleef geloven dat zijn Leninistisch geïnspireerde Internationale onmisbaar was, met alle anachronismen van dien: pseudo-democratisch centralisme, cultus van de charismatische leider, vermeende internationale discipline, kettinguitzettingen, fantasierijke programma's, mythologisering van de avant-garde en, last but not least, de twijfelachtige kwaliteit van enkele van zijn naaste medewerkers, geselecteerd via hiërarchische middelen allemaal binnen de organisatie. «Zijn» revolutionaire project mislukte, maar het won niet dat van iemand anders.

Welnu, ondanks zijn nederlaag, ondanks de analysefouten en het onkritisch vasthouden aan modellen die van bolsjewistische waren afgeleid - hoewel ze in hun tijd, onmiddellijk na 1917, al rampzalig en antirevolutionair waren gebleken – maakte deze afronding van zijn theoretische uitwerking tot een concreet project van socialistische revolutiehem tot het zuiverste en meest complete voorbeeld van wat in de vorige eeuw begrepen kon worden door «authentieke marxist» en niet alleen door marxoloog.

Niet dat er na het Stalins pact met Hitler geen andere figuren van marxistische revolutionaire waren, toegewijd aan de zaak en zelfs bereid om hun leven te verliezen in de poging het kapitalisme omver te werpen. Denk aan illustere voorbeelden als Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo of Hugo Blanco, om een lijst af te werken die helaas niet veel langer is. Maar geen van hen, hoewel ze zichzelf plaatsten in een marxisme dat op verschillende manieren werd begrepen en consistent met hun eigen ideeën bleef, was ooit in staat om een ​​niveau van theoretische uitwerking te bereiken dat zelfs maar in de verste verte vergeleijkbaar was met het niveau dat deze jonge Belgische jood, die altijd jong bleef in de ziel en nooit zijn eerste tragische ervaringen in de nazi-holocaust vergat, al op jonge leeftijd bereikte.

«Laatste grote marxist», dus, omdat hij een diepgaande theoretische uitwerking toepaste, zowel op de politieke praktijk als op de interpretatie van de hedendaagse wereld, en zo ontsnapte aan de vloek van het zogenaamde «westerse marxisme», dat voornamelijk filosofisch en beperkt tot de academie war. Het zou interessant zijn om vast te stellen of dit te wijten was aan de intrinsieke aard van zijn uitwerking - niet breedsprakig, niet ingewikkeld in difficileseof filosofese[een taal die bewust gebaseerd ist op filosofische onzin] waardoor hij al vroeg op zoek ging naar ein politieke uitlaatklep (noodzakelijkerwijs revolutionair voor een marxist). Of het was het praktische engagement (dat begon met twee ontsnappingen uit nazi-gevangenissen) die zijn theoretisch onderzoek bepaalde. De twee aspecten hebben elkaar zeker beïnvloed en alleen de studie kan ons vertellen in welke mate.

 

Omdat ik Mandel beschouwde als de eerste echte meester in mijn opleidingsproces en hem vervolgens als directe tegenstander had, ben ik niet in de beste positie om een ​​objectief oordeel over zijn politieke standpunten uit te spreken. Toch wil ik even proberen de essentie van de vraag samen te vatten, ook aan de hand van persoonlijke herinneringen. Op deze manier hoop ik mij, in een aanvullende vorm, nuttig te maken voor de door Stutje gecomponeerde biografie, zonder in de weg te staan.

Vanaf 1966 (toen ik lid werd van de Vierde Internationale), tot 1975 (toen ik na drie jaar interne oppositie eruit werd gezet samen met degenen die, in Italië en in het buitenland, dezelfde strijd als ik hadden gesteund), was Mandel ook voor mij een theoretisch referentiepunt. Bewijs hiervan was onder meer het seminar dat ik hield bij het Cospos in Napels (maart 1970), over zijn boek uit 1968: MEC e concorrenza americana [Europe versus America? Contradictions of Imperialism/Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika/De EEG en de Amerikaanse concurrentie]³. Voor de gelegenheid illustreerde ik de ontwikkeling van zijn economisch denken in die pioniersfase van het Europeanisme, toen Mandel in de Europese eenheid een reële mogelijkheid zag om de dominantie van de VS tegen te gaan. Ik had me niet kunnen voorstellen dat Mandel zelf en de Vierte Internationale enkele jaren later het project van de uitbreiding van de Europese Gemeenschap met Spanje, Griekenland en Portugal (als antidemocratische regimes) zouden veroordelen, maar bovenal dat Mandel persoonlijk zou deelnemen aan de campagne van de Labour-partij voor de uittreding van Engeland uit de EEG. Van het ene uiterste naar het andere⁴.

Ik zag Mandel voor het eerst op de internationale manifestatie van de Vierde in Brussel (herfst 1970). Maar ik had pas het jaar daarop de gelegenheid om met hem te discussiëren, op de kaderschool in Mersch (Luxemburg), waar ik een van de sprekers was voor de commissie van de studentenbewegingen. Weer een jaar later (september 1972) ontving Mandel Antonella Marazzi en mij in zijn huis in Brussel, rue Josse Impens. We waren daar aangekomen met een Fiat 500 en toen Mandel ons aan het einde van de vergadering vroeg om hem te vergezellen naar een vakbondsbijeenkomst, moesten we plaats voor hem maken in onse piepkleine auto: ik herinner me nog dat hij met zijn royale gestalte moeite hat om naar binnen te gaan en de auto helemaal vulde.

Maar de tijd drong en dat gold ook voor de botsing binnen de Vierde tussen een meerderheid (onder leiding van Mandel, Maitan, Krivine enz.) en een minderheid (onder leiding van de Amerikaanse Swp en de Argentijnse Pst van Nahuel Moreno). Als alternatief voor deze twee historische stromingen van het trotskisme was er echter een Derde Tendens ontstaan, die vooral bestond uit nieuwe jongeren Europese rekruten, geleid door «Karl» (Herwart Achterberg), leider van Kompass (meerderheidstendens van de Gim [Duitse sectie]) en door mij, inmiddels gelanceerd in een harde strijd van oppositie tegen de opvallend foutieve posities van de Italiaanse en internationale leiders, dus ook tegen Mandel.

Zo creëerden we een Derde Internationale Tendens (die toekomstige Rmf [Revolutionaire Marxistische Fractie]) die op het X Wereldcongres (Rimini, januari 1974) een «historische» naam aannam, die een eenheidsgeest oproept (Mežrajonka), en op gelijke vout met de andere twee kon deelnemen. Over dit alles spreekt Stutje niet; maar de arme man kon er niets van weten omdat de meerderheid er toen in slaagde om ons uit de geschiedenis van de Vierde te laten verdwijnen, zelfs onze aanwezigheid in de notulen van het congres te verhullen⁵.

Toch was het geen zaak van secundair belang, want in die oppositiestrijd, geleid door jonge krachten, die niet gecompromitteerd waren met de vroegere factiestrijd die de trotskistische beweging voor en na de Tweede Wereldoorlog had ontsierd - zat het in het embryo, naïeve en instinctief als je wilt, de hoop op een vernieuwing van het trotskisme, althans in Europa. Proces dat werd tenietgedaan door de uitzettingen in Italië, Oostenrijk, Portugal en de demoralisatie van de tegenstanders in Duitsland, Frankrijk en de Scandinavische landen.

Dus was het an mij om het tweede tegenverslag van het X congres te doen, na het inleidende verslag van Ernest Mandel en het minderheidstegenverslag van Joe Hansen (Trotsky's voormalige secretaris/bodyguard in Coyoacán).

Ik laat het aan de lezer over om zich de emotie voor te stellen waarmee ik mijn taak als 27-jarige tegenstander uitvoerde, in een internationale vergadering van het hoogst mogelijke niveau op dat moment, tegenover de meester aan wie ik een aanzienlijk deel van mijn theoretische opleiding te danken had. Met alle achting die ik nog heb voor Mandel en, terugkijkend, met genegenheid in mijn geheugen, beschouw ik die directe confrontatie als het hoogtepunt van mijn intense carrière als politiek polemist⁶.

Om alleen de samenvattende titels te geven van de posities die destijds Mandel en de meerderheid van de Vierde verdedigden, was er de gebruikelijke overtuiging dat de zoveelste economische crisis van het VS-imperialisme onomkeerbaar was, dat beslissende botsingen aan het ontstaan ​​waren, dat nieuwe avant- garde met massale invloed opkwamen, dat de recente tragische ervaring in Chili de gewapende strijd in Latijns-Amerika nog steeds op de agenda had gezet en dat deze strijd niet beperkt zou blijven tot terrorisme, dat we ons in Europa moeten concentreren op interventie onder fabrieksarbeiders (waarvan de niveaus van radicalisering nam toe) enzovoort. Kortom was het de voortzetting van de ultralinkse fase die begon met het 9e congres van 1969 (dat van de Boliviaanse en Argentijnse guerrillerismo) - onstuimig, maar destijds begrijpelijk - in een fase van duidelijke terugtrekking op alle fronten.

Geconfronteerd met dergelijke onzin was het voor de leerling niet moeilijk om de meester te overtreffen, en de tijd heeft genadeloos aangetoond hoe fout die analyses waren. Ook omdat de ultralinkse drift een opmaat was voor opeenvolgende driften richting electoralisme en de aanloop naar de verschillende centristische formaties die zich intussen in Europa aan het consolideren waren.

Over dat wankelen tussen tegengestelde illusies, dat ik destijds had gedefinieerd als «centrisme sui generis», verwijs ik naar mijn andere werken. Maar om een ​​korte definitie van het concept te geven, zal ik zeggen dat het alleen van toepassing is op het VS-VI (Vereinigd Secretariaat van de Vierde Internationale) en dat het historisch overleeft door twee omgekeerde en parallelle fenomenen: 1) Het feit dat het leeft van voortdurende schommelingentussen «rechts» (kritische steun aan reformisme, sociaal-democratisch maar in het verleden ook stalinistisch) en «links» (vlucht naar extremisme). De voorkeur voor rechts duwt het VS-VI gewooonljk tot een tendens tot identificatie met reformisme, die echter nooit definitief is om de volgende reden.

2) Voor de ideologische verwijzing naar Trotski(symbool van «links» bij uitstek) die er altijd voor heeft gezorgd dat deze identificatie niet helemaal doorging, in tegenstelling tot wat normaal gebeurt bij «klassieke» centristische formaties: hiervan is Italië altijd een bouillon van cultuur.

Als manager van het VS-VI was Mandel de hoogste en nobelste uitdrukking van het centrismesui generis, en vertegenwoordigde hij de hoogste momenten van analyse. Zijn oprechte en hardnekkige overtuiging dat de arbeidersklasse nog steeds bereid was te vechten voor de socialistische revolutie en dat de ervaring van het bolsjewisme herhaald kon worden zonder degeneratie ervan op te lopen, speelde echter ook een rol bij het theoretiseren van extremistische veranderingen. De eerste van deze twee illusies wordt beschreven en gedocumenteerd in het boek van Stutje.

Ik sluit af met een episode die ik veelbetekenend vind.

Ik had hem mijn uitgebreide schriftelijke verslag gestuurd voor de Conferentie over zelfbeheer in Dubrovnik (dec. 1972), in de veronderstelling dat hij geen tijd zou hebben om het te lezen. Maar tijdens de ontmoeting in Brussel had ik in plaats daarvan de aangename verrassing te horen: «Wie was deze Besnard?». Hij had niet alleen de tekst gelezen, maar zijn onverzadigbare nieuwsgierigheid bracht hem ertoe te informeren naar een Franse revolutionaire syndicalist die ik noemde: dit is de Ernest Mandel die ik me nog steeds graag herinner...

 

(Vertaald uit het Italiaans door Antonella Ippolito)

 

*   Inleiding tot de Italiaanse editie van de biografie geschreven door Jan Willem Stutje, Ernest Mandel. Rebel tussen droom en daad. 1923-1995, Houtekiert/Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Antwerpen/Gent [Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari editore, Bolsena 2023].

1     Hegel: una mistificazione [Hegel: een mystificatie], Massari ed., Bolsena 2022.

2     Aflevering verteld in het hoofdstuk “Une critique à Ernest Mandel”  [“Een kritiek op Ernest Mandel”] in mijn «Pierre Naville. L'autogestion de la jouissance», inPierre Naville. La passion de l’avenir. Le dernier Cahier [Pierre Naville. Een passie voor de toekomst. Laatste Cahier], Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     De tekst van het seminar is in R. Massari, Dentro e oltre gli anni ’60 [In de jaren 1960 en daarna], onder redactie van Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp. 197-207.

4     Ik bekritiseerde Mandels campagne tegen nieuwe toetredingen en voor het vertrek van Engeland uit de EEG in een artikel uit 1979, later opgenomen in mijn Rapimento Moro e declino della sinistra[De ontvoering van Moro en de ondergang van links], onder redactie van Antonella Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     Naast het Italiaanse boek over centrisme sui generis(zie volgende opmerking), zal de lezer verwijzingen naar de ervaring van de Internationale Derde Tendens kunnen vinden in Robert J. Alexanders monumentale «lexicon», International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775.

6     De tekst van mijn tegenrapport (in het Engels) staat in R. Massari, Il centrismosui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale, [Het centrisme sui generis. De polemiek tegen Maitan en de Vierde Internationale], inleiding en bewerkt door Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Voor een gedetailleerde reconstructie van onze strijd om het X-congres, zie pp. 304-75. Daar vertel ik hoe Maitan probeerde me uit het Congres te zetten, maar hoe de meerderheid van de afgevaardigden zich ertegen verzette en 108 voor mij stemde, 45 tegen en 23 onthoudingen. Tot eer van Mandels moet worden gezegd dat hij ervoor heeft gestemd om mij te laten blijven, terwijl Maitan wraak nam door mijn naam uit de congresnotulen te laten verdwijnen.

 

 

PORTUGUÊS

ERNEST MANDEL

O ÚLTIMO GRANDE MARXISTA^*

(Roberto Massari)

 

 

Ernest Mandel foi o último grande marxista. Depois dele não houve outros e não haverá no futuro. A sua morte política, ocorrida alguns anos antes da natural, marcou o fim de uma era e não apenas simbolicamente, ainda que para alguns essa era tenha se encerrado por muito tempo (para mim em Kronštadt, Rússia, em março de 1921), enquanto para outros ainda está aberto graças ao extraordinário poder mítico da auto-sugestão.

No entanto, falando de um dos maiores teóricos da revolução socialista do século XX, é necessário abordar sua história política com extremo respeito (teórico e circunstancial) e pesar suas palavras com cuidado, como ele também teria exigido. E só para dar às palavras o seu devido significado volto à frase inicial, tentando explicar porque Mandel deve ser considerado o último grande marxistae não apenas um grande marxólogo.

Os marxólogossão aqueles que estudam profundamente a herança teórica do marxismo (de Marx e depois de Marx) e, às vezes, alguns deles (muito poucos na verdade) também se esforçam para aplicar essa herança à análise do contexto político, local ou global. As faculdades universitárias de todo o mundo estão agora repletas de adeptos da disciplina «marxismo» e, ironicamente, a primazia desta aglomeração vai para as universidades dos Estados Unidos, embora o resto do mundo académico também não esteja a brincar com isso. As editoras estão bem cientes disso, pois continuam a produzir livros de marxologiaem abundância, espalhando a falsa crença de que o marxismo ainda está vivo e bem, e que o mundo está cheio de «marxistas». Mas, na realidade, não é o marxismo que está vivo e bem, mas a marxologia.O que é bem diferente do marxismo.

Acrescenta-se a agravante de que o título de «marxista» (no sentido de «marxólogo») é frequentemente atribuído arbitrariamente a estudiosos que nunca assimilaram a herança teórica do principal marxista do século XX (depois de Luxemburgo), nomeadamente o pensamento e o legado literário de Trotsky: na realidade não se é marxista, mas nem mesmo um verdadeiro marxólogo, se não se leva a sério a imensa herança teórica que nos deixou o «Velho» - além da imensidão de alguns de seus erros políticos «historicos».

A esse respeito, a marxologia de Mandel tem sido a mais completa conhecida até hoje. Na verdade, partiu de um conhecimento aprofundado do pensamento de Marx como em poucos e não mistificado com trocadilhos (isso pode ser verificado pelo menos a partir de La formacion de la pensée économique de Karl Marx[1967] [A formação do pensamento econômico de Karl Marx]), e atingiu os principais expoentes do pensamento apressadamente definido «marxismo herético». Além disso, não deixou de enfrentar quase todosos marxólogos mais conhecidos do século XX. Porém, não se mediu com o conhecido epistemólogo Karl Popper (†1994, um ano antes de Mandel), autor - apesar da grave limitação de ter ignorado Luxemburgo e Trotsky - da mais serena, lúcida e fundamentada crítica ao marxismo produzida no pós-guerra.

Ao contrário dos muitos marxólogos que o leitor encontrará citados no livro de Stutje, Mandel também se preocupou em divulgar a sua própria leitura do pensamento marxiano e marxista. Fê-lo em artigos e panfletos, mas sobretudo em dois livrinhos ágeis e mundialmente famosos: e mesmo nisso ele se viu refazendo a tradição «pedagógica» do melhor marxismo, remontando não por acaso ao próprio Marx.

Graças a Mandel, desde o início dos anos 60 toda uma geração mundial teve a oportunidade de se aproximar do marxismo histórico ou de o redescobrir na sua melhor versão - antidogmática e instintivamenterevolucionária - em tempos em que o marxismo presumido (mais ou menos «oficial» e reduzido quase apenas a marxologia banal) parecia ter acabado para sempre sob o peso das aberrações stalinistas e soviéticas. Ou diversamente disfarçado pelas falantes interpretações «marxológicas» que brotavam como cogumelos nas universidades ocidentais (com um triste primado nos círculos chamados  «comunistas» ou nas academias da França e da Itália).

Frequentemente, na base dessas supostas novas interpretações marxológicas - diluídas em milhares de páginas, escritas em exaustivo difficilese[dificilês, lenguage reso dificil de proposito] - uma homenagem tardia às filosofias de Hegel espreitava mais ou menos explicitamente. E assim, à preciosa sociologia marxistaforam atribuídos falsos fundamentos filosóficos extraídos do trapaceando professoral de Hegel, reacionário e incomprensível como sempre. Mas já dediquei um trabalho meu a este tema¹.

Toda uma geração anterior e posterior a 1968, ansiosa por compreender, soube abordar o marxismo com paixão, estudando as obras de Mandel a partir do conhecido Tratado de economía marxista [1962](em Itália chamado tamben «Mandellone», que tive a honra de republicar em edição completa em 1997 como Trattato marxista di economia). E isto independentemente do juízo que se possa fazer sobre a maior ou menor validade de algumas das suas partes ou mesmo da própria formulação geral: fundamentalmente «dualista», como me explicou outro grande mestre meu, Pierre Naville (em 1971), abrendo os olhos de um atônito jovem de 25 anos sobre os limites de um texto que até então eu considerava quase uma bíblia do pensamento marxista moderno².

No entanto, para ter um exemplo significativo da difusão do Tratado, considere que uma cópia dele também foi encontrada na biblioteca do Che em Havana.

Deve-se dizer também que, se Mandel ainda conserva uma notável influência intelectual, isso se deve mais a Der Spätkapitalismus [Capitalismo Tardio (inédito em italiano e tamben em português)] do que ao conhecido Tratado. E não tanto pela teoria «mandeliana» das ondas longas, mas por a sua abordagem da economia mundial, na qual ele mais uma vez demonstra a sua capacidade de explorar os fundamentos da «teoria do desenvolvimento desigual e combinado». Deste ponto de vista, ele poderia ser considerado um dos pais da corrente de pensamento que às  vezes é definida como «materialismo histórico-geográfico»: não a marxologia, mas uma interpretação do passado e do mundo contemporâneo à luz de um  desenvolvimento desigual e combinado. Embora acadêmico, se há algo vivo sobre o marxismo é em grande parte neste campo.

 

No entanto, Mandel também foi um grande marxista, ao contrário de quase toda a marxologia mais conhecida internacionalmente do século XX. E isso porque ele usou seu conhecimento teórico sem limites na tentativa de fazer a revolução socialista- em um sentido prático e político - e não apenas escrever sobre isso. A isso dedicou toda a sua vida, que não quis «desperdiçar» ou banalizar nas carreiras académicas, embora as universidades disputassem a sua presença como conferencista ou os seus ensaios nas suas revistas.

Mandel não apenas «pregou» a revolução, mas ao longo de sua vida foi um militantede suas próprias ideias: um líder, mas ainda uma pessoa materialmente envolvida. Acreditando ser possível realizar seuprojeto de revolução mundial, dedicou-se de corpo e alma à construção ou reconstrução daquela embrionária Quarta Internacional que Trotsky vira existir apenas simbolicamente por alguns anos, antes de ser assassinado pelo tirano soviético.

Mandel dedicou-se à Quarta Internacional sem objetivos eleitorais ou de carreira política (na sua Bélgica ou alhures), mas animado pela convicção de que os tempos voltavam a ser favoráveis ​​à revolução socialista, depois de mais de meio século de derrotas dos movimentos dos trabalhadores. E durante todos os anos mais proveitosos da sua vida acreditou estar no caminho certo, depois de Cuba, da Argélia, dos sucessos da Ligue na França, da retomada das lutas operárias em países europeus como a Itália, da Revolução dos Cravos em Portugal, Nicarágua, Solidariność, queda do Muro de Berlim, fim da Urss e do stalinismo no poder.

Todas as realidades dotadas de potencial revolucionário, mas nenhuma conseguiu, não diria fazer uma revolução, mas nem mesmo construir algo duradouro, combativo e de massa, com o qual continuar a luta após a onda «revolucionária». A partir de um certo momento - e pode-se argumentar se foi depois de 1989, como ele acreditava, ou já a partir do início dos anos 1970, como se deve admitir retrospectivamente - os sinais de um processo involutivo geral em escala planetária foram cada vez mais evidentes. Mandel, no entanto, não quis reconhecê-lo no devido tempo; iludiu-se de que novos movimentos colocariam a questão do poder na agenda em algum elo fraco da cadeia e continuou a propor a aplicação de fórmulas retrógradas retiradas da tradição bolchevique. Enquanto o refluxo dos anos 1970 afetava os movimentos operários em todos os lugares, as lutas de libertação levaram a regimes ditatoriais de vários tipos e a Urss continuou a esmagar qualquer desejo de liberdade nos povos a ela submetidos.

Essa é a parte mais amarga e difícil de contar, da qual se deve dar crédito a Stutje por não se deixar seduzir pelo objeto de pesquisa - como geralmente acontece com os biógrafos, e muitas vezes com personalidades bem menos fascinantes. Em vez disso, teve a coragem de mostrar os limites desse otimismo infundado, examinando as ilusões teóricas e políticas pelas quais Mandel continuava a acreditar que a suaInternacional de inspiração leninista era indispensável, com todos os anacronismos do caso: centralismo pseudodemocrático, culto do líder carismático, suposta disciplina internacional, expulsões em cadeia, programas imaginativos, mitificação da vanguarda e, por último, mas não menos importante, a qualidade questionável de alguns de seus colaboradores próximos, selecionados por meio de dispositivos hierárquicos dentro da organização. O «seu» projeto revolucionário fracassou, mas não conquistou mais ninguém.

Pois bem, apesar da derrota, apesar dos erros de análise e da adesão acrítica a modelos de derivação bolchevique - embora já se tivessem revelado desastrosos e anti-revolucionários no seu tempo, imediatamente a partir de 1917 - esta finalização da sua elaboração teórica a um projecto socialista concreto de revolução, fizeram dele o exemplo mais puro e completo do que poderia ser entendido no século passado por um «marxista autêntico» e não apenas um marxólogo.

Não que depois do Pacto de Stalin com Hitler não houvesse outras figuras revolucionárias marxistas, dedicadas à causa e até dispostas a perder a vida na tentativa de derrubar o capitalismo. Pense em exemplos ilustres como Pietro Tresso, Victor Serge, Ernesto Guevara, Rudi Dutschke, Douglas Bravo ou Hugo Blanco, percorrendo uma lista que infelizmente não é muito extensa. Mas nenhum deles, mesmo se inserindo num marxismo diversamente compreendido e mantendo-se coerente com as suas próprias ideias, conseguiu atingir níveis de elaboração teórica nem remotamente comparáveis ​​aos alcançados precocemente por este jovem judeu belga, sempre jovem no alma e nunca esquecerá suas primeiras experiências trágicas no Holocausto nazista.

«Último grande marxista», portanto, porque aplicou uma profunda elaboração teórica tanto à prática política quanto à interpretação do mundo contemporâneo, escapando assim à maldição do chamado «marxismo ocidental», essencialmente filosófico e confinado à academia. Seria interessante estabelecer se isso se deveu à natureza intrínseca de sua elaboração - não falante, não enredada em difficilese [dificilês] ou filosofese[filosofês,lenguage criado de proposito sobre sen sentidos filosoficos] -  que o levou desde cedo a buscar uma saída política (necessariamente revolucionária para um marxista). Ou foi o empenho prático (que começou com duas fugas das prisões nazistas) que condicionou sua pesquisa teórica. Os dois aspectos certamente se influenciaram e só o estudo pode nos dizer até que ponto.

 

Tendo considerado Mandel como o primeiro verdadeiro mestre em meu processo de formação e tendo-o então como adversário direto, não estou na melhor posição para expressar um julgamento objetivo sobre suas posições políticas. Ainda assim, quero tentar resumir os termos essenciais da questão, também usando memórias pessoais. Espero, assim, tornar-me útil, de forma complementar, à biografia composta por Stutje e não atrapalhá-la.

De 1966 (quando ingressei na Quarta Internacional), até 1975 (quando, após 3 anos de oposição interna, fui expulso junto com aqueles que, na Itália e no exterior, haviam apoiado a mesma batalha que eu), Mandel também foi a favor me um ponto de referência teórico. Prova disso foi, entre outros, o seminário que realizei no Cospos de Nápoles (março de 1970), sobre seu livro de 1968: MEC e concorrenza americana[Europe versus America? Contradictions of Imperialism/Die EWG und die Konkurrenz Europa-Amerika]³. Para a ocasião, ilustrei a evolução de seu pensamento econômico naquela fase pioneira do europeísmo, quando Mandel via a unidade europeia como uma possibilidade real de contrariar o domínio dos Eua. Eu não poderia imaginar que alguns anos depois o próprio Mandel e a Quarta denunciariam o projeto de ampliação da Comunidade Européia para incluir Espanha, Grécia e Portugal (porque regimes antidemocráticos), mas acima de tudo que Mandel teria pessoalmente participou da campanha organizada pelo Partido Trabalhista pela saída da Inglaterra da Cee. De um extremo ao outro⁴.

Eu vi Mandel pela primeira vez na manifestação internacional da Quarta em Bruxelas (outono de 1970). Mas só tive oportunidade de discutir com ele no ano seguinte, na escola de quadros de Mersch (Luxemburgo), onde fui um dos relatores da comissão dos movimentos estudantis. Mais um ano depois (setembro de 1972), Mandel recebeu Antonella Marazzi e a mim em sua casa em Bruxelas, rue Josse Impens. Tínhamos chegado lá com um Fiat 500 e quando no final da reunião Mandel nos pediu para acompanhá-lo a uma reunião sindical, tivemos que abrir espaço para ele em nosso carro minúsculo: ainda me lembro que com seu tamanho generoso ele lutou para entrar e preenchê-lo completamente.

Mas o tempo estava se esgotando e o confronto dentro da Quarta entre uma Maioria (encabeçada por Mandel, Maitan, Krivine etc.) e uma Minoria (encabeçada pelo Swp dos Estados Unidos e o Pst argentino de Nahuel Moreno). Como alternativa a essas duas correntes históricas do trotskismo, entretanto, foi criada uma Terceira Tendência, composta sobretudo por jovens europeus, encabeçada por «Karl» (Herwart Achterberg), diretor do Kompass (tendência majoritária do Gim [seção alemão]) e por mim, já lançado em uma dura batalha de oposição contra as posições visivelmente errôneas da liderança italiana e internacional, portanto também contra Mandel.

Assim, criamos uma Terceira Tendência Internacional (futura Fmr [Fracção marxista revolucionaria]) que no X Congresso Mundial (Rimini, janeiro de 1974) assumiu um nome «histórico», evocativo de um espírito unitário (Mežrajonka), e pôde participar em pé de igualdade com o outros dois. De tudo isso Stutje não fala; mas o coitado não podia saber de nada porque a Maioria então conseguiu nos fazer desaparecer da história da Quarta, inclusive disfarçando nossa presença nas atas do Congresso⁵.

No entanto, não foi uma história de importância secundária, porque naquela batalha de oposição conduzida por forças jovens - e não comprometida com as lutas de facções passadas que mancharam o movimento trotskista antes e depois da Segunda Guerra Mundial - estava contida no embrião, ingênuo e instintiva como quiser, a esperança de uma renovação do trotskismo, pelo menos na Europa. Processo frustrado com as expulsões em Itália, Áustria, Portugal e a desmoralização dos adversários na Alemanha, França e países escandinavos.

Então foi a minha vez de fazer o segundo contra-relatório do X Congresso, depois do relatório introdutório de Ernest Mandel, e o contra-relatório da minoria de Joe Hansen (ex-secretário/guarda-costas de Trotsky em Coyoacán).

Deixo o leitor imaginar a emoção com que cumpri minha tarefa de adversário de 27 anos, em assembléia internacional do mais alto nível possível à época, enfrentando o mestre a quem devo parte significativa de minha formação teórica. Com toda a estima que ainda tenho por Mandel e, retrospectivamente, com carinho na memória, considero aquele confronto direto o ponto alto alcançado em minha intensa carreira de polemista político⁶.

Querendo dar apenas os títulos sumários das posições que então defendiam Mandel e a maioria da Quarta, havia a crença usual de que a enésima crise econômica do imperialismo estadunidense era irreversível, que emergiam confrontos decisivos, que estavam a emergir novas vanguardas com influência de massa, que a recente experiência trágica no Chile ainda colocava a luta armada na agenda da América Latina e que esta luta não se limitaria ao terrorismo, que na Europa deveríamos nos concentrar na intervenção entre os trabalhadores das fábricas (cujos níveis de radicalização eram aumentados) e assim por diante. Em suma, foi a continuação da fase de ultraesquerda iniciada com o IX Congresso de 1969 (o do guerrillerismo boliviano e argentino) - inconclusiva, mas compreensível à época - em uma fase de claro recuo em todas as frentes.

Diante de tais absurdos, não foi difícil ao aluno superar o mestre, e o tempo mostrou impiedosamente o quão equivocadas eram aquelas análises. Até porque a deriva ultra-esquerdista foi o prelúdio de sucessivas derivas para o eleitoralismo e o arrebatamento das várias formações centristas que entretanto se consolidavam na Europa.

Sobre essa vacilação entre ilusões opostas, que eu havia definido na época «centrismo sui generis», remeto para os meus outros trabalhos. Mas, para dar uma breve definição do conceito, direi que ele é aplicável apenas ao Su-Qi (Secretariado unificado dela Quarta internacional) e que sobrevive historicamente através de dois fenômenos inversos e paralelos: 1) O fato de viver em contínuas oscilaçõesentre «direita» (apoio crítico ao reformismo, social-democrata mas no passado também estalinista) e «esquerda» (fuga para o extremismo). A preferência pela direita normalmente leva o Su-Qi a uma identificação tendencial com o reformismo que, no entanto, nunca é definitiva pelo seguinte motivo.

2) Pela referência ideológica a Trotsky(símbolo da «esquerda» por excelência) que sempre impediu que esta identificação chegasse ao seu termo, ao contrário do que normalmente acontece com as formações centristas «clássicas»: destas a Itália sempre foi um caldo de cultura.

Como dirigente do Su-Qi, Mandel foi a mais alta e nobre expressão do centrismo sui generis, e representou seus momentos mais elevados de análise. No entanto, sua crença sincera e tenaz de que as classes trabalhadoras ainda estavam dispostas a lutar pela revolução socialista e que a experiência do bolchevismo poderia ser repetida sem incorrer em sua degeneração também desempenhou um papel na teorização das virges extremistas. A primeira dessas duas ilusões é descrita e documentada no livro de Stutje.

Termino com um episódio que considero significativo.

Eu havia enviado a ele meu extenso relatório escrito para a Conferência de Autogestão de Dubrovnik (dezembro de 1972), imaginando que ele não teria tempo para lê-lo. Mas no encontro de Bruxelas tive a grata surpresa de me perguntarem: «Quem era esse Besnard?». Ele não apenas leu o texto, mas sua curiosidade insaciável o levou a perguntar sobre um sindicalista revolucionário francês que mencionei: este é o Ernest Mandel que ainda gosto de lembrar...

 

(traduçao de Stefano Sandro Salmi e Maria Paula Alambre de Carvalho)

 

*     Introdução à edição italiana da biografia escrita por Jan Willem Stutje (Antwerpen/Gent 2007), A Rebel’s dream deferred, Verso, London/Nova York 2009 [Ernest Mandel. Il sogno rinviato di un ribelle, Massari ed., Bolsena 2023] [Ernest Mandel. O sonho adiado de um rebelde].

1     Hegel: una mstificazione,  Massari ed., Bolsena 2022 [Hegel: uma mistificação].

2     Episódio narrado no capítulo “Une critique à Ernest Mandel” no meu «Pierre Naville. L'autogestion de la jouissance», em Pierre Naville, La passion de l'avenir. Le dernier Cahier, Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     O texto do seminário está em R. Massari, Dentro e oltre gli anni ’60[Dentro e além dos anos ‘60], editado por Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp.197-207.

4     Criticei a campanha de Mandel contra novas entradas e pela saída da Inglaterra da Cee em artigo de 1979, posteriormente incluído em meu Rapimento Moro e declino della sinistra [Sequestro Moro e declínio da esquerda[, editado por Antonella Marazzi, Bolsena 2007, pp. 71-2.

5     Além do livro italiano sobre o centrismo sui generis (ver nota a seguir), o leitor poderá encontrar referências à experiência da Terceira Tendência internacional no monumental «léxico» de Robert J. Alexander, International Trotskyism. 1929-1985, Duke University Press, Durham/London 1991, pp. 432, 597, 775.

6     O texto do meu contra-relatório (realizado em inglês) está em R. Massari, Il centrismo sui generis. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale[Il centrismo sui generis. A controvérsia contra Maitan e a Quarta Internacional], introdução ed edição de Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Para uma reconstrução detalhada de nossa batalha pelo X Congresso, ver pp. 304-75. Ali conto como Maitan tentou me expulsar do Congresso, mas como a maioria dos delegados se opôs, votando 108 a meu favor, 45 contra e 23 abstenções. Para crédito de Mandel, deve-se dizer que ele votou para me deixar ficar, enquanto Maitan retaliou fazendo com que meu nome desaparecesse das atas do Congresso.

 

 

РУССКИЙ

 

Эрнест Мандель

Последний великий марксист

(Роберто Массари)

 

Эрнест Мандель был последним великим марксистом. После него других не было и не будет в будущем. Его политическая смерть, наступившая за несколько лет до физической, ознаменовала собой конец эпохи, и не только символически, даже если для кого-то она закончилась задолго до этого (как для меня - в Кронштадте в марте 1921 г.), а для других все еще продолжается благодаря необычайной мифической силе самовнушения.

Однако, говоря об одном из крупнейших теоретиков социалистической революции ХХ века, необходимо с предельным уважением (как к теоретику и с учетом обстоятельств) относиться к его политическому пути и тщательно взвешивать его слова, как всегда поступал он сам. И только для того, чтобы придать словам их истинный смысл, я возвращаюсь к первой фразе и хочу объяснить, почему Манделя следует считать последним великим марксистом, а не просто великим марксологом.

Марксологи — это те, кто глубоко изучает теоретическое наследие марксизма (самого Маркса и его последователей); при этом некоторые из них (на самом деле очень немногие) также стараются использовать это наследие применительно к анализу политической ситуации, локальной или глобальной. Сегодня университеты всего мира кишат исследователями «марксизма» и, по иронии судьбы, больше всего их в вузах США, хотя остальной академический мир тоже не отстает. Издательства прекрасно это понимают, продолжая массово штамповать книги по марксологии, распространяя иллюзии о том, что марксизм жив и здравствует и что в мире полно «марксистов». Но на самом деле жив и здоров не марксизм, а марксология. Что сильно отличается от марксизма.

Добавьте к этому то отягчающее обстоятельство, что наименование «марксист» (в смысле «марксолог») часто произвольно присваивается ученым, не удосужившимся изучить теоретические и литературные работы главного марксиста ХХ века (после Розы Люксембург), а именно Л.Д. Троцкого: в действительности нельзя быть не только марксистом, но даже настоящим марксологом, если серьезно не изучать громадное идейное и  теоретическое наследие, оставленным нам «Стариком», — с учетом всех его политических ошибок «исторического» масштаба.

В этом отношении марксология Манделя представляется наиболее полной и разработанной из известных на сегодняшний день. На самом деле она началась с глубокого изучения идей Маркса, какое предпринимали лишь немногие, без искажения произвольными интерпретациями (в этом можно убедиться хотя бы на примере его работы «Формирование экономической мысли Маркса» [LaformationdelapenséeéconomiquedeMarx  (1967)], и стал из главных представителей идейного течения, которому поспешно присвоили наименование «еретический марксизм». Кроме того, он не преминул вступить в полемику почти со всеми наиболее известными марксологами ХХ века. Однако он и не затрагивал работы известного эпистемолога Карла Поппера (который скончался в 1994, за год до Манделя), автора самой взвешенной, ясной и аргументированной критики марксизма в послевоенный период, хотя работы этого мыслитель сильно проигрывают от того, что он совершенно игнорировал идеи Люксембург и Троцкого.

В отличие от многих марксологов, о которых рассказывается в книге Стутье, Мандель стремился знакомить широкую публику со своим пониманием идей марксизма. Он опубликовал на эту тему целый ряд статьей и эссе, и прежде всего в двух брошюрах, быстро разошедшихся по всему миру: тем самым он следовал лучшим «просветительским» традициям марксизма, восходящим к самому Марксу.

Благодаря Манделю, с начала 1960-х годов целое поколение в разных странах получило возможность лучше познать исторический марксизм или заново открыть его для себя в наиболее прогрессивном прочтении — антидогматическом и по сути революционном — во времена, когда марксизм мнимый (более или менее «официальный» и сведенный почти исключительно к избитой марксологии), казалось, навсегда был погребен под тяжестью сталинских и советских аберраций и когда сущность учения Маркса оказалась совершенно скрыта за многообразными и многословными наслоениями «марксологических» интерпретаций, которые как грибы после дождя плодились в западных университетах (и здесь печальный рекорд принадлежит так называемым «коммунистическим» кругам и академическим учреждениям Франции и Италии).

Часто в основе этих якобы новых марксологических интерпретаций, растянутых на тысячи страниц и неудобочитаемых, в той или иной мере лежало явно запоздалое почтение к философии Гегеля. Итак, стройной марксистской социологии, выведенной из премудрого сумбура Гегеля, совершенно реакционного и невнятного, приписывались псевдофилософские основания. Но я уже посвятил этой теме отдельную работу¹.

Целое поколение до и после 1968 г., жаждущее знаний, смогло увлечься марксизмом, изучая труды Манделя, начиная со знаменитого трактата 1962 г. «Марксистская экономическая теория» (так называемый «Манделлоне», который я имел честь переиздать полностью и без изъятий в Италии в 1997 г.). И это независимо от неоднозначной оценки, которую можно дать некоторым ее разделам и даже общей концепции, в основе своей «дуалистической», как объяснял мне другой мой великий учитель, Пьер Навиль (в 1971 г.), открыв глаза изумленному 25-летнему парню на ограниченность текста, который до этого я считал чуть ли не библией современной марксистской мысли².

Однако, чтобы составить представление о популярности «Трактата», достаточно заметить, что его экземпляр был обнаружен в библиотеке Че Гевары в Гаване.

Следует также сказать, что если Мандель все еще сохраняет заметное интеллектуальное влияние, то это, скорее, связано с «Поздним капитализмом» [DerSpätkapitalismus, 1972] (до сих пор не опубликованном на итальянском языке), чем со знаменитым трактатом. И не столько из-за «манделевской» теории длинных волн, сколько из-за анализа мирового хозяйства, в котором автор лишний раз демонстрирует свою способность оперировать основами «теории неравномерного и комбинированного развития». С этой точки зрения Манделя можно считать одним из основоположников того направления мысли, которое иногда определяют как «историко-географический материализм»: не марксологии, а истолкования прошлого и современного мира через призму неравноправного и комбинированного развития. Хотя марксизм и является академической наукой, если и есть в нем что-то живое, то прежде всего в этой области.

 

Однако Мандель, в отличие от почти всех всемирно известных марксологов двадцатого века, был также и великим марксистом. Поскольку использовал свои безграничные теоретические познания в стремлении совершить социалистическую революцию - в практическом, политическом смысле, - не ограничиваясь одними рассуждениями о ней. Этой цели он посвятил всю свою жизнь, которую не хотел «растрачивать» понапрасну или сводить лишь к академической карьере, хотя университеты соперничали за его приглашение в качестве лектора или его статьи в своих журналах.

Мандель не просто «проповедовал» революцию, а всю жизнь на практике боролся за свои идеи; он был лидером и человеком действительно ангажированным. Считая возможным осуществить свой проект мировой революции, он посвятил себя душой и телом созданию или восстановлению того зачаточного Четвертого Интернационала, существование которого Троцкий представлял лишь символически, и то в последние два года жизни, пока не был убит советским тираном.

Мандель посвятил себя Четвертому Интернационалу, не думая о парламентской или иной политической карьере (в своей родной Бельгии или где-то еще), но воодушевленный убеждением, что после более чем полувека поражений рабочего движения возвращаются времена, благоприятные для социалистической революции. И все самые плодотворные годы своей жизни он верил, что находится на правильном пути - после Кубы, Алжира, успехов Лиги во Франции, возобновления борьбы рабочих в европейских странах, таких как Италия, португальской «революции гвоздик», Никарагуа, польской «Солидарности», падения Берлинской стены, распада СССР и окончания господства сталинизма в ряде стран.

Все эти реалии обладали революционным потенциалом, но ни одна из них не смогла, скажем откровенно, не только вылиться в революцию, но и даже создать нечто прочное, боевое и массовое, чтобы продолжить борьбу после «революционного» подъема. Начиная с определенного момента — можно спорить, произошло ли это после 1989 года, как считал сам Мандель, или уже с начала 1970-х годов, как надо признать ретроспективно, — все отчетливее проявлялись признаки общего инволюционного процесса планетарного масштаба. Однако Мандель не желал признавать это; он заблуждался, полагая, что новые движения поставят вопрос о власти в повестку дня в каком-то слабом звене цепи, и продолжал настаивать на действенности отсталых формул, заимствованных из большевистской традиции. И это в то время, когда спад 1970-х повсеместно затронул рабочее движение, освободительная борьба привела к установлению разного рода диктаторских режимов, а СССР продолжал подавлять всякое стремление к свободе у подвластных ему народов.

Писать об этом труднее всего, и Стутье нужно отдать должное за то, что он не поддался соблазну оправдывать объект своего исследования, как это обыкновенно случается с биографами даже гораздо менее симпатичных личностей. Вместо этого голландский исследователь имел мужество показать ограниченность такого необоснованного оптимизма, рассмотрев теоретические и политические иллюзии, ради которых Мандель продолжал верить в необходимость своего вдохновленного Лениным Интернационала, со всеми его анахронизмами: псевдодемократическим централизмом, в том числе на международном уровне, культом харизматического лидера, чередой исключений из организации, оторванными от реальности программами, мифологизацией роли авангарда и, что не менее важно, сомнительными качествами некоторых из его близких соратников, отобранных с помощью иерархических механизмов внутри организации. «Его» революционный проект провалился, но и другие не добились успеха.

Что же, несмотря на поражение, несмотря на ошибки в анализе и некритическую приверженность моделям большевистского толка - хотя они сразу после 1917 года уже продемонстрировали свою пагубность и антиреволюционность, - это развитие теории, вылившееся в конкретный проект социалистического революции, сделало Манделя ярчайшим примером понимания минувшего столетия, «подлинным марксистом», а не только марксологом.

Разумеется, нельзя утверждать, что после советско-германского пакта не было других марксистских революционеров, преданных делу и даже готовых отдать жизнь ради свержения капитализма. Подумайте о таких выдающихся примерах, как Пьетро Трессо, Виктор Серж, Эрнесто Че Гевара, Руди Дучке, Дуглас Браво или Уго Бланко, хотя ими этот перечень практически исчерпывается. Но ни один из них, считая себя сторонником той или иной трактовки марксизма и не изменяя своим взглядам, никогда не смог достичь теоретического уровня, даже отдаленно сравнимого с тем, на который так рано поднялся молодой бельгийский еврей, который навсегда сохранил молодость в душе и никогда не забыл трагического опыта нацистского Холокоста времен его ранней юности.

Мандель - «последний великий марксист», следовательно, потому, что приложил глубокий теоретический анализ как к политической практике, так и к интерпретации современного мира, тем самым избежав проклятия так называемого «западного марксизма», по сути философского и ограниченного академическими исследованиями. Любопытно, было ли это связано с самим характером его теоретических штудий – без лишних слов и философских софизмов, - что побудило его рано искать политическую отдушину (для подлинного марксиста - неизбежно революционную). Или же именно практическая деятельность (начавшаяся с двух побегов из нацистских тюрем) обусловила его интерес к теории. Эти два аспекта, безусловно, влияли друг на друга, и анализ их взаимообусловленности заслуживает отдельного исследования.

 

Считая Манделя своим первым настоящим учителем, а затем прямо полемизируя с ним, я нахожусь не в лучшем положении, чтобы объективно судить о его политических позициях. Тем не менее, мне бы хотелось кратко изложить основные аспекты проблемы, используя в том числе и личные воспоминания. Таким образом, я надеюсь, что такое дополнение к биографии, написанной Стутье, будет полезным читателю, по крайней мере, не помешает ему.

С 1966 года (когда я вступил в Четвертый Интернационал) и до 1975 года (когда после трех лет внутренней оппозиции меня исключили вместе с моими сторонниками в Италии и за границей), Мандель служил мне теоретическим ориентиром. Об этом, среди прочего, свидетельствует семинар, который я организовалл в «Коспосе» в Неаполе в марте 1970 г. по его книге 1968 г. «Европа против Америки? Межимпериалистические противоречия» [EuropeversusAmerica? ContradictionsofImperialism/ DieEWGunddieKonkurrenzEuropa-Amerika]³. Там я рассказывал об эволюции его экономической мысли до новаторского понимания европеизма, когда Мандель рассматривал европейское единство как реальную возможность противостоять господству США. В тот момент и я представить себе не мог, что несколько лет спустя сам Мандель и Четвертый Интернационал (ЧИ) осудят проект расширения Европейского сообщества за счет включения в него Испании, Греции и Португалии (поскольку это антидемократические режимы). Мандель даже лично участвовал в организованной Лейбористской партией кампании за выход Англии из ЕЭС. Из крайности в крайность⁴.

Впервые я увидел Манделя на международной демонстрации ЧИ в Брюсселе осенью 1970 г. Но случай поговорить с ним  представился только в следующем году, в кадровой школе Мерша (Люксембург), где я был одним из докладчиков комиссии по студенческому движению. Еще через год, в сентябре 1972 г., Мандель принял Антонеллу Марацци и меня в своем доме в Брюсселе на улице Жосса Импенса. Мы приехали туда на «Фиате-500», и когда в конце встречи Мандель попросил нас сопровождать его на профсоюзное собрание, нам пришлось уступить ему место в нашей крохотной машине: я до сих пор помню, что при своей внушительной комплекции он с трудом втиснулся в машину и заполнил ее почти целиком.

Но время шло, внутри ЧИ разгорался конфликт между большинством (под руководством Манделя, Майтана, Кривина и т. д.) и меньшинством (во главе с американской СРП и аргентинской СПТ Науэля Морено). В качестве альтернативы этим двум историческим течениям троцкизма возникло третье, объединявшее прежде всего молодых европейцев во главе с «Карлом» (Гервартом Ахтербергом), лидером «Компаса» (течения большинства в немецкой секции - ИМГ), и мной. Так я оказался вовлечен в жесткую борьбу оппозиции против явно ошибочных позиций итальянского и международного руководства, а значит, и против Манделя.

Мы создали Тенденцию Третьего Интернационала (позднее – Революционная марксистская фракция) которая на XВсемирном конгрессе в Римини в январе 1974 г. приняла «историческое» название, отражающее дух единства (Межрайонка), и смогла участвовать в мероприятии наравне с двумя другими течениями. Обо всем этом Стутье не пишет; но он и не мог ничего знать, потому что большинству удалось тогда вычеркнуть нас из истории ЧИ и даже из протоколов съезда⁵.

Тем не менее, история эта важна, потому что в оппозиционной борьбе, которую вели молодые силы — не скомпрометированные прошлой фракционностью, омрачавшей деятельность троцкистского движения до и после Второй мировой войны, — нашла выражение надежда, пусть наивная и инстинктивная, на возрождение троцкизма, хотя бы европейского. Процесс, который был сорван исключениями из организации в Италии, Австрии, Португалии и деморализацией противников большинства в Германии, Франции и скандинавских странах.

Итак, настала моя очередь сделать второй содоклад XКонгрессу после вступительного доклада Эрнеста Манделя и содоклада Джо Хансена (бывшего секретаря/телохранителя Троцкого в Койоакане) от имени меньшинства.

Пусть читатель представит, с какими чувствами я в свои 27 лет выступал в качестве оппонента на международной ассамблее самого высокого уровня, возможного в то время, лицом к лицу с учителем, которому во многом был обязан своей теоретической подготовкой. При всем уважении, которое я до сих пор испытываю к Манделю, и вспоминая о нем с теплотой, я считаю это прямое противостояние высшей точкой, достигнутой в моей напряженной карьере политического полемиста⁶.

Если кратко излагать позиции, которые занимали в то время Мандель и большинство ЧИ, то они заключались в следующем: очередной экономический кризис американского империализма необратим, вскоре ожидаются решительные столкновения, возникает новый авангард, обладающий влиянием в массах, недавний трагический опыт в Чили по-прежнему ставит вооруженную борьбу в повестку дня в Латинской Америке, и борьба эта не будет ограничиваться терроризмом, в Европе следует сосредоточиться на политической деятельности среди фабричных рабочих (радикализация которых растет) и так далее. Короче говоря, это было продолжение ультралевой повестки, поставленной в порядок дня IXКонгрессом 1969 года (когда активно действовала боливийская и аргентинская герилья) — бессвязной, но понятной в то время — в то время как на самом дело велось явное отступление на всех фронтах.

Столкнувшись с такими нелепостями, ученику нетрудно было превзойти учителя, и время беспощадно показало, насколько ошибочными оказались подобные рассуждения. Еще и потому, что ультралевый дрейф послужил прелюдией к последующим поворотам к электорализму и к различным центристским объединениям, которые тем временем крепли в Европе.

Такие колебания между противоположными иллюзиями, которые я определил в свое время как «центризм suigeneris», я упоминаю и в других своих работах. Должен уточнить, что понятие это применимо только к ОСЧИ (Объединенному секретариату Четвертого Интернационала) и исторически сохраняется благодаря двум противоположным и параллельным явлениям: 

1) Существование на основе постоянных колебаний между «правым» (критическая поддержка реформизма, социал-демократического, а в прошлом еще и сталинистского толка) и «левым» (бегство в экстремизм) курсами. Предпочтение правого курса обычно толкает ОСЧИ к временному отождествлению себя с реформизмом, которое, однако, никогда не бывает окончательным по следующей причине.

2) Идеологическая апелляция к Троцкому (однозначному символу «левизны») всегда мешала этому отождествлению дойти до конца, вопреки тому, что обычно происходит с «классическими» центристскими организациями, процветавшими в Италии.

Как лидер ОСЧИ Мандель олицетворял собой наиболее благородную ипостась центризма suigenerisи его наивысшие теоретические достижения. Однако его искренняя и упорная вера в то, что рабочий класс по-прежнему готов бороться за социалистическую революцию и что опыт большевизма можно повторить, избежав вырождения, также сыграла роль в теоретическом обосновании им крутых политических поворотов. Первая из этих двух иллюзий на документальной основе проанализирована в книге Стутье.

В заключение расскажу об одном важном, с моей точки зрения, эпизоде.

Я отправил Манделю свой обширный письменный отчет для Дубровницкой конференции по самоуправлению (в декабре 1972 г. ), полагая, что он вряд ли успеет его прочитать. Поэтому на встрече в Брюсселе меня приятно удивил вопрос: «Кем был этот Бенар?». Он не только прочитал текст, но его неуемное любопытство побудило его расспросить о французском революционном синдикалисте, о котором я упоминал: таков Эрнест Мандель, которого я до сих пор люблю вспоминать...

 

(Перевод Юлии и Алексея Гусевых)

 

*     Введение к итальянскому изданию книги ErnestMandel. ARebel’sdreamdeferred[Эрнест Мандель. Несбывшаяся мечта мятежника], Verso, London/NewYork2009, написанной голландским исследователем Яном Виллемом Стутье в 2007 г. [итальянский перевод:JanWillemStutje, ErnestMandel. Ilsognorinviatodiunribelle,Massarieditore, Bolsena2023].

1     Hegel: una mistificazione,  Massaried.,Bolsena 2022.

2     Эпизод, рассказанный в главе “Критика Эрнеста Манделя” в: R. Massari, «PierreNaville. L’autogestion de la jouissance», в: Pierre Naville,La passion de l'avenir. Le dernier Cahier, Maurice Nadeau, Paris 2010, pp. 178-81.

3     Опубликованв: R. Massari, Dentro e oltre gli anni ’60, ed. by Antonella Marazzi, Bolsena 2005, pp. 197-207. 

4     Я подверг критике кампанию Манделя против вступления новых стран в ЕЭС и за выход Англии из этой организации в статье 1979 г., позже вошедшей в мою книгу:R.Massari, RapimentoMoroedeclinodellasinistra, ed. byA. Marazzi, Bolsena2007, pp. 71-2.

5     В дополнение к итальянской книге о центризме suigeneris(см. следующее примечание) читатель сможет найти сведения о Третьего Тенденции Интернационала в монументальном справочнике Роберта Дж. Александера, InternationalTrotskyism[Международный троцкизм],1929-1985, DukeUniversityPress,  Durham/London1991, pp. 432, 597, 775.

6     Текст моего содоклада (на английском языке) опубликован в: R. Massari, Ilcentrismosuigeneris. La polemica contro Maitan e la Quarta internazionale (1971-1979), ed. by Antonella Marazzi, Bolsena 2006, pp. 376-87. Подробный рассказ о нашей борьбе на X конгрессе см.там же,на стр. 304-375. Майтан пытался добиться моего исключения из числа делегатов конгресса, но против этого выступило большинство участников: за меняпроголосовало108,против-45 и 23 воздержалось. К чести Манделя нужно сказать, что он проголосовал за то, чтобы позволить мне остаться, в то время как Майтан отомстил, вычеркнув мое имя из протоколов Конгресса.

 

 

Nella diffusione e/o ripubblicazione di questo articolo si prega di citare la fonte: www.utopiarossa.blogspot.com